ورزش زورخانهای یا ورزش باستانی ویا ورزش پهلوانی نام مجموعه حرکات ورزشی با اسباب و بیاسباب و آداب و رسوم مربوط به آنهاست که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشتههای دور رواج داشتهاست (گردآوری : انجمن ناجی)
ورزشهای زورخانهای نام دیگر ورزشهای باستانی ایرانیان است (گردآوری : انجمن ناجی) جایی که در آن به ورزش باستانی میپردازند زورخانه نام دارد.
پروندۀ ثبت جهانی ورزشهای زورخانهای و آیین های پهلوانی در سال ۱۳۸۳ به درخواست فدراسیون بین المللی ورزش های زورخانه ای به سازمان میراث فرهنگی و با پی گیری فدراسیون ورزش باستانی و کشتی پهلوانی وقت و تلاش مسئولان میراث فرهنگی ایران آماده گردید. آیین پهلوانی و ورزش زورخانهای در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۸۹ برابر با ۱۶ نوامبر ۲۰۱۰ در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت جهانی رسید.
پیشینه
ورزش در ایران باستان
ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزو فعالیتهای اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده است (گردآوری : انجمن ناجی) جامعۀ آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قایل میشد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که در اختیار داشتند، شکرگزار بودهاند.
بر پایهٔ تاریخ، زورخانه در حدود هفتصد سال پیش (قرن ۷ خورشیدی) به وسیلهٔ محمود معروف به پوریای ولی که ظاهراً از مردم خوارزم بوده و گویا در سال ۷۷۲ ه. ق. درگذشته به صورت امروزی بازسازمان دهی شدهاست (گردآوری : انجمن ناجی) با این حال بر پایهٔ رفتار و منش تاریخی و اسطورههای ایران زورخانه میتواند دستکم در ایران تاریخی بسیار کهنتر داشته باشد؛ چرا که مردم ایران که از ابتدای تاریخ خود به پهلوانی و کشتیگیری و آمادگی جسمانی نیاز مبرم داشتهاند تا به دستور زرتشت پیغمبر باستانیاش خود را برای یاری اهورا مزدا در چالش با اهریمن نیرومند سازند. به همین روست که هماره ضعف و زبونی را نکوهش شمردهاند. در شاهنامه فردوسی بخش ویژهای را به پهلوانی اختصاص داده شده است (گردآوری : انجمن ناجی) در اوستا، نامۀ مینوی آیین زرتشت در زمینۀ پهلوانی چنین آمدهاست:
پهلوانی مردانه را میستاییم که به مردان گشایش دهد که به هوش گشایش دهد که تندتر از تند و دلیرتر از دلیر است که بسان بهرهای ایزدی به مرد رسد و مردان را در گرفتاری رهایی بخشد.
جایگاه زورخانه پس از اسلام در زندهکردن جنبش ملی ایران و ستیز با بیگانگان و نیز رستاخیز زبان فارسی و فرهنگ و آیین افتادگی و برادری که از عهد باستان در ایران رواج داشتهاست، اهمیت ویژه دارد.
آداب ورزش زورخانهای
زورخانه شهید فهمیده در شهر تهران
ورزش زورخانهای آداب و سنتی خاص دارد. آداب و سننی که با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانهای دورۀ باستانی و تاسی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمران، خُلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزشکاران بر میانگیزد یا نیرو میبخشد. این خصایل نیکو در قالب شعرها و داستانهایی به صورت آهنگین و به همراهی «ضرب زورخانه» که مهمترین ساز این نوع موسیقی است، برای برانگیختن ورزشکاران در هنگام ورزش از سوی «مرشد» خوانده میشود. ورزشکاران هماهنگ با موسیقی و نوای مرشد، جست و خیر میکنند و حرکات زیبای گروهی یا فردی به نمایش میگذارند. ورزش باستانی در بین ورزشکاران به احترام و ادب معروف است و با اصول زیادی همراه است (گردآوری : انجمن ناجی)به طور مثال تمامی حرکات با اجازه از سادات و پیشکسوتان زورخانه که به رخصت گرفتن معروف هست انجام می شود. شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است به طوری که شیعیان معتقدند که زورخانه مسجد دوم شیعیان است (گردآوری : انجمن ناجی)ولی در نسل جدید ورزشکاران این آداب و رسوم کم کم از بین رفته است و کمتر مذهب در این ورزش دیده می شود. یکی دیگر از اصلی ترین آداب زورخانه این است که ورزشکاران باید مواردی را از قبیل(فروتنی و از خود گذشتگی-مروت-مردانگی-سفره داری-پاکیزگی-کمک به فقرا و تنگدستان و دیگر صفات شامل پهلوانی)را رعایت کند.
جایگاه رزم در ورزش
پهلوان سیدعلی، پهلوان اول پایتخت.
کسانی بر این گمان هسنند که مردان زورخانه در دوران باستان، آیین رزم هم میآموختند و میگویند ابزار و ورزش باستانی شباهت شگرفی به جنگ افزار روزگاران قدیم داشتهاست (گردآوری : انجمن ناجی) با گرز و میل چوبی زورخانه، سپر و تخته بسیار سنگین مشهور به سنگ و کمان و کباده زورخانه که با آن عضله میپرورانند. در هر حال فنون رزم و ورزش، دیر زمانی است که هر یک به راه خود رفتهاند حتی چرخ زدن هم آیین رزم خودش را دارد به طوری که جوانی که بر بزرگتر خود کنده میکشد و از او خواستار است که نخست من میچرخم فلسفه آیین رزمیاش این است که میخواهد بگوید بگذار نخست من شهید بشوم؛ من خواستار جنگ در میدان هستم.
حرکات گوناگون در ورزش زورخانهای
برخی از اصلیترین حرکات در ورزشهای زورخانهای عبارتاند از:
پازدن
چرخ زدن
میل گرفتن
کباده کشیدن
شنا رفتن
سنگ گرفتن
جایگاه امروزی
اگر چه شاید امروز ورزش باستانی دارای رونق کمتری باشد اما هنوز هم برای کسانی که در گودهای زورخانه پیر شدهاند خاطرهانگیز است (گردآوری : انجمن ناجی) امروزه در تهران ۵۰ زورخانه برقرار است؛ از مهمترین زورخانههای پایتخت ایران باشگاه شهید فهمیده میباشد که میزبان مسابقههای کشوری فدراسیون پهلوانی و زورخانهای ایران است و به ثبت ملی درآمده است (گردآوری : انجمن ناجی)
این باشگاه در شمال پارک شهر، خیابان شهید فیاضبخش تهران قرار دارد.[۳] ورزش زورحانه ای امروزی با ورزش چند سال اخیر تفاوت بسیاری از نظر ظاهری و نوع ورزش کرده است (گردآوری : انجمن ناجی)
به طور مثال استفاده از لنگ در ورزش باستانی از طرف فدراسیون این ورزش ممنوع شده است (گردآوری : انجمن ناجی)اما در بعضی از شهرستان های بومی مانند کرمانشاه و شهر هایی از لرستان هنوز از لنگ استفاده می شود.
امروزه مسابقات ورزش باستانی به صورت تیمی در یکی از شهر های ایران صورت می گیرد که در آن هر تیم شامل 10نفر می باشد(1مرشد-8ورزشکار-1میاندار)که ورزش را با پیچیدگی بسیار زیادی نسبت به ورزش ساده ی زورخانه انجام می دهند.
بازشناسی فرهنگی هنری ورزش زورخانهای
پوستر نمایشگاه عکس زورخانه در خانهٔ فرهنگ ایران - پاریس، فرانسه
بنیاد فردوسی پس از بستن تفاهمنامه همکاریهای فرهنگی و اجرایی با فدراسیون پهلوانی و زورخانهای ایران[۴] توانسته است، فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانهای را در ایران و جهان به گونه فرهنگی هنری معرفی نماید.
مهمترین دستاوردهای بازشناسی فرهنگی هنری ورزش زورخانهای از سوی بنیاد فردوسی عبارتاند از:
همکاری در برپایی سومین جشنوارهٔ شاهنامهخوانی عشایری و آیینهای پهلوانی در فرهنگستان هنر و همکاری در تقدیر از مرشدان زورخانه در نخستین جشنوارهٔ مرشدان برتر ایران [۵][۶]
همکاری در برگزاری گردهمایی هزارۀ شاهنامه در آکادمی علوم اتریش - Nov.2010 - وین و گراتس، اتریش و اجرای طرح ضرب و نقل با حضور تیم ملی ورزش پهلوانی و زورخانهای ایران [۷]
همکاری در برپایی دو دوره، آیین روز ملی فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانهای در تالار وحدت و برپایی هفتۀ هنر پهلوانی در خانه هنرمندان ایران [۸] [۹]
برپایی نمایشگاه عکس زورخانه میثم موحدفرد و سعید محمودی ازناوه، هنرمندان عکاس ایران در خانهٔ فرهنگ ایران – Mar. ، Apr. 2012- پاریس، فرانسه[۱۰]
برپایی هفتۀ هنر ایران در کره جنوبی با حضور تیم ملی ورزش پهلوانی و زورخانهای ایران - Oct.2012 - به میزبانی مرکز فرهنگی گنگسئو، دانشگاه گاچان دانشکدۀ باستانشناسی هانیانگ و منطقۀ سئونگبوک شهر سئول و نهاد فرهنگی آرام نوری شهر ایلسان و دهکدۀ جهانی ایتهوون [۱۱]
به همین منظور بنیاد فردوسی به عنوان برترین سازمان مردمنهاد ایران در زمینۀ ترویج فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانهای [۱۲] معرفی شده است (گردآوری : انجمن ناجی)