تواضع در لغت به معنای «تذّلل» آمده است و در مقابل «تکبّر» قرار دارد.[2]
و در اصطلاح، عبارت است از اینکه انسان خود را نه تنها بالاتر از دیگران نبیند بلکه دیگران را بهتر از خود بداند.[3]
به عبارت دیگر «تواضع» این است که انسان از مقام و جایگاهی که درآن قرار دارد راضی باشد؛ ولی در عین حال در دید خود، خود را پایینتر از آن مقام قرار دهد. از اینرو «تواضع» غیر از خوار جلوه دادن خود است که در روایات ما به شدّت از آن منع شده است (گردآوری : انجمن ناجی)
با این توضیح راه شناختن مرز «تواضع» و تمییز آن از خفّت و خواری کدام است؟ خداوند در قرآن کریم در وصف بندگان صالح خود به صفاتی اشاره میکند که میتوان از آنها به عنوان ملاکاتی برای تشخیص «تواضع» اخلاق پی برد. به طور مثال خداوند در سورهی فرقان میفرماید:
« وعبادُ الرّحمَن الذينَ يَمشونَ عَلی الاَرضِ هَوناً و إذا خاطبهم الجاهلون قالو سلاماً و الذين يبيتون لِربّهم سُجدّا و قياماً و الذين يقولونَ ربّنا اصرف عنّا عذابَ جَهنّم انَّ عذابَها کانَ غَراماً» [4]
ترجمه: «و بندگان خدا کسانی هستند که در بین مردم با فروتنی و تواضع راه میروند وهنگامی که مورد خطاب عتاب آلود جاهلین قرار میگیرند، با کلام سالم با آنها سخن میگویند و کسانی که شب را برای تحصیل رضای خدا در قیام و نماز و سجده سپری میکنند و کسانیکه میگویند: پروردگارا! عذاب آنرا از ما دور کن که همان عذاب آن گران است»
خداوند در این آیات به دو ویژگی کلّی عباد الرحمن اشاره میکند، یکی تواضع ودیگر خداترسی. امّا در مورد ویژگی اوّل که موضوع بحث ماست، خداوند میفرماید که بندگان صالح اوّلاً هنگام راه رفتن بر روی زمین با نخوت و تکبّر گام بر نمیدارند و ثانیاً در مقابل خطاب جاهلین بیتفاوت نیستند بلکه خطاب جاهلانه و همراه با تحقیر ایشان را با قولی سالم از هرگونه رکاکت و زشتی پاسخ میگویند. در این آیات از سویی خداوند از بندگان صالح خود رفتار متواضعانه را طلب کرده است و از سوی دیگر به ایشان توصیه کرده که مبادا این رفتار نرم و متواضعانهی ایشان باعث سکوت در مقابل گزافه
گوییهای غیرمنطقی ایشان گردد. تنها چنین برخورد حکیمانهای تواضعی عزّت آفرین را به همراه دارد و انسان را در مقابل انظار بالا میبرد.
همچنین در روایتی از وجود مقدّس امام صادق علیه السلام نیز به شاخصهها وملاکاتی از تواضع اخلاقی اشاره شده است (گردآوری : انجمن ناجی) آنحضرت میفرمایند:
«تواضع آن است که در از نشستن در پایین مجلس راضی باشی و به هرکسی که برخورد کردی، سلام کنی و اینکه مجادله و ستیزه را ترک کنی؛ اگرچه حق با تو باشد و اینکه تو دوست نداشته باشی که تو را به تقوا بشناسند.»
تواضع، یکی از موضوعات علم اخلاق اسلامی است که بیشتر خصلت های پسندیده از این سرمایه بزرگ سرچشمه می گیرند. مرحوم نراقی در معراج السعادة، در تعریف تواضع می گوید:
تواضع، عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر ازدیگری ببیند و لازمه آن، رفتار و گفتاری است که دلالت بر احترام دیگران می کند.
تعبیر به فروتنی در فارسی دقیقا همین معنا را می رساند و این مسئله از خلال گفتار و رفتار انسان ها نمایان می شود. معنا و مفهوم حقیقی تواضع آن است که انسان در مقایسه با دیگران، امتیاز و برتری ویژه ای برای خویش قائل نشود. وجود چنین حالتی در فرد، باعث می شود که دیگران را بزرگ و گرامی بدارد. زمانی که آدمی دریابد فروتنی او برای برادران مؤمنش، فروتنی برای خداست، احساس سربلندی و عزت می کند. حضرت علی علیه السلام این ویژگی مؤمن را با کلماتی زیبا چنین توصیف می کند: «نرم خو و مهربان است، از صخره سخت تر و از بنده ذلیل تر است». مرحوم فیض کاشانی می گوید:
این فضیلت اخلاقی مانند دیگر صفات اخلاقی، دارای افراط و تفریط و حدوسط است (گردآوری : انجمن ناجی) حد افراط، تکبر و حد تفریط، پذیرش ذلت و پستی و حدوسط آن تواضع است (گردآوری : انجمن ناجی) آنچه ستایش شده است و فضیلت محسوب می شود، همان کوچکی کردن بدون پذیرش ذلت و پستی است (گردآوری : انجمن ناجی)
در روایتی از امام رضا علیه السلام آمده است که از ایشان پرسیدند: حد تواضع که اگر انسان آن را انجام دهد، متواضع محسوب می شود، چیست؟ فرمود: تواضع درجات و مراحلی دارد. یکی از آن مراحل، آن است که انسان قدر و موقعیت نفس خویش را بداند و خود را در آن جایگاه قرار دهد. با مردم آن گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند. اگر بدی دید، آن را با خوبی جواب دهد. خشم خود را فرو خورد و از مردم درگذرد... .
پیام متن:
*****************************
1. تواضع از فضیلت اخلاقی است که در قرآن و روایت ها بر آن تأکید شده است؛