آنچه را از کتاب (آسمانى قرآن) به تو وحى شده تلاوت کن و نماز را به پادار، که همانا نماز (انسان را) از فحشا و منکر باز مى دارد و البتّه یاد خدا بزرگتر است و خداوند آنچه را انجام مى دهید مى داند.
حال باید دید مفهوم و تفسیر این آیه یعنی چه؟
در این آیه خداوند به پیامبرش دستور تلاوت قرآن و نماز را در کنار هم داده و این به خاطر آن است که قرآن و نماز دو منبع نیروبخش مى باشند.
خداوند که به پیامبرش از یک مسئولیّت سنگین خبر مى دهد، «انّا سنلقى علیک قولاً ثقیلاً» (143) به او مى فرماید: براى انجام این مسئولیّت سنگین، از دو منبع نیروبخش کمک بگیر:
1. یکى تلاوت قرآن. «و رَتّل القرآن ترتیلا»(144)
2. و دیگرى نماز شب. «اِنّ ناشئة الیل هى اَشدّ وَطاً و أقوم قیلاً»(145)
البتّه علاوه بر این آیه، نماز و قرآن، بارها در کنار هم آمده است؛ از جمله: «یتلون کتاب اللّه و اقاموا الصّلاة»(146) و «یمسّکون بالکتاب و اقاموا الصّلاة»(147)
براى جمله «لذکر اللّه اکبر» چند معنا بیان شده است:
الف: نماز، بزرگترین ذکر الهى است (گردآوری : انجمن ناجی) به دلیل آیهى «أقم الصّلاة لذکرى»(148) که نماز را ذکر خداوند مىداند.
ب: یاد خدا (و حضور قلب)، بالاتر از ظاهر نماز است (گردآوری : انجمن ناجی)
ج: یاد خدا براى انسان از همه کارها برتر است (گردآوری : انجمن ناجی)
د: یاد خدا، براى جلوگیرى از فحشا و منکر بالاتر از هر اهرم دیگر است (گردآوری : انجمن ناجی)
ه: یاد خدا از شما، بزرگتر از یاد شما از خدا است (گردآوری : انجمن ناجی) (البتّه این معنا با توجّه به روایات در ذیل آیه «فاذکرونى اذکرکم» (149) برداشت شده است (گردآوری : انجمن ناجی)(150))
به پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله گفته شد: فلانى هم نماز مىخواند و هم خلاف مىکند، فرمود: «انّ صلاته تنهاه یوماً» (151) بالاخره نماز او روزى نجاتش خواهد داد.
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کسى دوست دارد قبولى یا ردّ نمازش را بداند، ببیند نمازش او را از فحشا و منکر باز داشته است یا نه. سپس امام علیه السلام فرمود: «فبقدر ما منعته قبلت منه» (152) به اندازه اى که نماز، انسان را از منکرات باز مىدارد، به همان اندازه قبول مىشود.
--------------------------------
143) مزمّل، 5.
144) مزمل، 4 .
145) مزمل، 6 .
146) فاطر، 29 .
147) اعراف، 170 .
148) طه، 14.
149) بقره، 152 .
150) تفسیر نورالثقلین.
151) تفسیر مجمع البیان.
152) تفسیر مجمع البیان.
و اما نکته ها و پیام های مهم و سازنده ی این آیه :
1- تنها آشنایى با مفاهیم، تلاوت و آموزش قرآن کافى نیست، بلکه عمل لازم است (گردآوری : انجمن ناجی) «اُتلُ - أقِم»
2- قرآن و نماز، در رأس برنامه هاى تربیتى است (گردآوری : انجمن ناجی) «اُتلُ - أقِم»
3- رابطه پیامبر با مردم از طریق تلاوت آیات قرآن و ابلاغ اوامر خداوند به آنان و رابطه او با خدا از طریق عبادت و نماز است (گردآوری : انجمن ناجی)«اُتلُ - أقِم»
4- در تبلیغ و ارشاد، حکمت و آثار دستورها دینى را بیان کنیم. «أقِم الصّلاة انّ الصّلاة تنهى عن الفحشاء و المنکر»
5- در پیشگاه خداوند، نماز از عظمت و جایگاه خاصّى برخودار است (گردآوری : انجمن ناجی) «أقم الصّلاة اِنّ الصّلاة» (تکرار کلمهى «صلاة»)
6- نقش اصلاحى نماز در فرد و جامعه حدسى و پیشنهادى نیست، بلکه قطعى است (گردآوری : انجمن ناجی) «اِنّ الصّلاة» (کلمه ى«انّ» و جمله ى اسمیه)
7- اگر نمازِ انسان، او را از فحشا و منکر باز نداشت، باید در قبولى نماز خود شک کند. «اِنّ الصّلاة تنهى»
8- گسترش کارهاى نیک و معروف، به طور طبیعى مانع رشد منکر است (گردآوری : انجمن ناجی) «الصّلاة تنهى»
9- علم خداوند، ضامن اجراى صحیح دستورهاى اوست. «واللّه یعلم ما تصنعون»
10- در نماز، انواع راز و رمزها، هنرها و سلیقه ها نهفته است (گردآوری : انجمن ناجی) «ما تصنعون»
نماز و بازدارندگى از منکرات
سؤال: چگونه نماز فرد و جامعه را از فحشا و منکر باز مى دارد؟
پاسخ:
1. ریشه ى تمام منکرات غفلت است و خداوند در آیه 179 سوره ى اعراف، انسان غافل را از حیوان بدتر شمرده است (گردآوری : انجمن ناجی) «اولئک کالانعام بل هم اضلّ اولئک هم الغافلون» و نماز چون یاد خدا و بهترین وسیله ى غفلت زدایى است، پس زمینه ى منکرات را از بین مى برد.
2. اقامه ى نماز و داشتن رنگ الهى، مانع گرفتن رنگ شیطانى است (گردآوری : انجمن ناجی) چنانکه کسى که لباس سفید بپوشد، حاضر نیست در جاى کثیف و آلوده بنشیند.
3. در کنار نماز، معمولاً توصیه به زکات شده است، که فرد را از منکر بخل و بىتفاوتى در برابر محرومان و جامعه را از منکر فقر که زمینه ى رویکرد به منکرات است، رها مى سازد
4. نماز، داراى احکام و دستوراتى است که رعایت هر یک از آنها انسان را از بسیارى گناهان باز مى دارد، مثلاً:
* شرط حلال بودن مکان و لباس نمازگزار، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران باز مى دارد.
* رعایت شرط پاک بودن آب وضو، مکان، لباس و بدن نمازگزار، انسان را از آلودگى و بى مبالاتى دور مى کند.
* شرط اخلاص، انسان را از منکر شرک، ریا و سُمعه باز مى دارد.
* شرط قبله، انسان را از منکر بىهدفى و به هر سو توجّه کردن باز مى دارد.
* رکوع و سجده، انسان را از منکر تکبّر باز مىدارد.
* توجّه به پوشش مناسب در نماز، انسان را از منکر برهنگى و بى حیایى حفظ مىکند.
* توجّه به عدالت امام جماعت، سبب دورى افراد از فسق و خلاف مىشود.
* نماز جماعت، انسان را از گوشه گیرى نابجا نجات مىدهد.
* احکام و شرایط نماز جماعت، بسیارى از ارزشها را زنده مى کند از جمله: مردمى بودن، جلو نیافتادن از رهبر، عقب نماندن از جامعه، سکوت در برابر سخن حقّ امام جماعت، نظم و انضباط، ارزشگذارى نسبت به انسانهاى با تقوا، دورى از تفرقه، دورى از گرایش هاى مذموم نژادى، اقلیمى، سیاسى و حضور در صحنه که ترک هریک از آنها، منکر است (گردآوری : انجمن ناجی)
* لزوم تلاوت سوره حمد در هر نماز، رابطهى انسان را با آفرینندهى جهان، «ربّ العالمین»، با تشکّر، تعبّد و خضوع در برابر او، «ایّاک نعبد» با توکّل و استمداد از او، «ایّاک نستعین»، با توجّه و یادآورى معاد، «مالک یوم الدین» با رهبران معصوم و اولیاى الهى، «انعمت علیهم»، با برائت از رهبران فاسد، «غیرالمغضوب» و رابطهى انسان را با دیگر مردم جامعه «نعبد و نستعین» بیان مىکند که غفلت از هریک از آنها منکر، یا زمینه ساز منکرى بزرگ است (گردآوری : انجمن ناجی)
همچنین ممکن است چنین سوالی پیش آید :
سوال : یعنی نماز یک خاصیتی مثل آنتی بیوتیک که میکروب ها را میکشد و جلوی نفس آدم را می گیرد که گناه نکند دارد؟
یا اینکه یعنی کسی که نماز می خواند برای خواندن نماز سعی دارد خودش را از زشتی دور نگه دارد؟
فاعل آیه بالا نماز هست یا شخص نماز گذار ؟
پاسخ : در پاسخ به این سوال می توان گفت : بلی، نماز باعث می شود که انسان گناه نکند و از گناه بیزار باشد هر چند آلوده به آن شده باشد، سریع برمی گردد.
فاعل این آیه، خودِ نماز است (گردآوری : انجمن ناجی)
البته طبق فرمایش ایت الله جوادی آملی، همانطور که نماز از فحشا و منکر باز می دارد، فحشاء و منکر نیز انسان را از نماز باز می دارد و این دو رابطه دو طرفه دارند.
سوال : همچنین ممکن است سوال دیگری مطرح شود بدین صورت که :
پس چرا خیلی ها که پشت سر رسول الله نماز خواندن و با ایشان جهاد کردند پس ار رحلت پیامبر از مسیر ایشان دور شدند؟
چرا نمازشان جلوی آنها را نگرفت؟
پاسخ: در پاسخ باید گفت :
چون نمازشان، شرایط نماز واقعی را نداشت. اگر نماز، نماز باشد، حتما مانع فحشاء و منکر خواهد بود، از جمله شرایط نماز شرط اعتقادی، اخلاقی، اقتصادی، بهداشتی و غیره می باشد. یعنی اگر بخواهد نمازی درست باشد و خاصیتِ منعِ از فحشاء و منکر را داشته باشد باید همه شرایطش إعمال گردد.