شناسنامه سوره بقره :
شماره سوره :2
ترتیب نزول :87
تعداد آیه:286
معانی سوره :بقره به معنای ماده گاو است
نامهای دیگر : فُسْطاط القرآن، سنام القرآن، به دو سوره بقره و آل عمران "زهراوان و زهراوین" نیز گفته میشود.
ویژگی های سوره : بزرگترین سوره قرآن 5/2 جز - بلند ترین آیه 282 - بیشترین احکام فقهی در این سوره است آیت الکرسی در این سوره است (گردآوری : انجمن ناجی)
موضوعات کلی سوره: مسائل اعتقادی اسلام - تشریح قانون گذاری و احکام فقهی - مسائل معنوی و اخلاقی فردی - داستان بنی اسرائیل -حضرت آدم - هاروت و ماروت - جالوت و مالوت
محتوا سوره بقره:
جامعیت این سوره از نظر اصول اعتقادى اسلام و بسیارى از مسائل عملى (عبادى، اجتماعى، سیاسى و اقتصادى) قابل انکار نیست. چه اینکه در این سوره: 1- بحث هائى پیرامون توحید و شناسائى خدا مخصوصا از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده است (گردآوری : انجمن ناجی) 2- بحث هائى در زمینه معاد و زندگى پس از مرگ، مخصوصا مثال هاى حسّى آن مانند داستان ابراهیم و زنده شدن مرغ ها و داستان عزیر 3- بحث هائى در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانى. 4- بحث هائى بسیار مفصل در باره یهود و منافقان و موضعگیری هاى خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع کارشکنی هاى آنان در این رابطه. 5- بحث هائى در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم و موسى علیهما السّلام. 6- بحث هائى در زمینه احکام مختلف اسلامى از جمله نماز، روزه، جهاد، حجّ و تغییر قبله، ازدواج و طلاق، احکام تجارت، و قسمت مهمى از احکام ربا و مخصوصا بحثهائى در زمینه انفاق در راه خدا، و همچنین مسأله قصاص و تحریم قسمتى از گوشتهاى حرام و قمار و شراب و بخشى از احکام وصیت و مانند آن.
هر کس هنگام خواب، آیة الکرسی را تلاوت کند، به خواست خدا، به مرضی که او را فلج کند، گرفتار نشود، و هر کس پس از هر نماز، آن را بخواند، گزندهای به وی آزار نمیرساند
فضیلت سوره بقره:
در فضیلت این سوره روایات پر اهمیتى در منابع اسلامى نقل شده است :
پیامبر اکرم (ص): صلوات خدا بر قاری سوره بقره باد و ثواب یک سال نگهبانی در راه خدا به او اعطا میشود.
مرحوم طبرسى در مجمع البیان از پیامبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) چنین نقل مى کند که پرسیدند: اى سوره القرآن افضل ؟ قال : البقرة ، قیل اى آیة البقرة افضل ؟ قال آیة الکرسى ؛ کدامیک از سوره هاى قرآن از همه برتر است ؟ فرمود: سوره بقره ، عرض کردند کدام آیه از آیات سوره بقره افضل است ؟ فرمود: آیة الکرسى .
افضلیت این سوره ظاهرا به خاطر جامعیت آنست ، و افضل بودن آیة الکرسى به خاطر محتواى توحیدى خاص آن مى باشد .و این منافات ندارد که بعضى از سوره هاى دیگر قرآن از جهات دیگرى برترى داشته باشند، چرا که از دیدگاه هاى مختلف به آنها نظر شده است .
و نیز از امام على بن الحسین (علیهماالسلام ) از پیامبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) چنین نقل شده است که فرمود کسى که چهار آیه از آغاز سوره بقره و آیة الکرسى و دو آیه بعد از آن و سه آیه از آخر آن را بخواند هرگز در جان و مال خود ناخوشایندى نخواهد دید، و شیطان به او نزدیک نمى شود، و قرآن را فراموش نخواهد کرد.
علی بن الحسین (ع) روایت کرده که فرمود رسول خدا (ص) فرمودند:کسی که 4 آیه از اول سوره بقره و آیه الکرسی را با دو آیه بعد از آن و 3 آیه آخر آن سوره را بخواند هیچگونه بدی و ناراحتی در جان و مال خویش نبیند و دیو لعین به وی نزدیک نشود و قرآن را فراموش نکند.
علی بن حمزه البطائنی روایت میکند از حسین بن ابی علا و وی از ابی بصیر و او از امام جعفر صادق (ع)که فرمودند:هر کس سوره بقره و آل عمران را بخواند روز قیامت این دو سوره بر او سایه افکنند مانند دو قطعه ابر یا دو عبا یا دو سایه بان.
امام سجاد(ع) فرمودند:رسول خدا (ص)فرمود:هر کس از سوره بقره آیة الکرسی و دو آیه بعد از این آیه و سه آیه نیز از جای دیگر سوره بقره بخواند،نه به او کراهتی رسد و نه شیطان به او نزدیک گردد.
رسول اکرم، صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، فرمود: برای هر چیز، قلّهای است و قلّه ی قرآن، سوره ی بقره است (گردآوری : انجمن ناجی) چنانچه در خانهای خوانده شود، اگر در روز باشد تا سه روز شیطان وارد آن خانه نخواهد شد و اگر در شب باشد، تا سه شب از داخل شدن شیطان به آن، در امانند.
هنگام صدقه دادن مستحبّ است، بخوانند:
«رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» 5 ؛ پروردگارا، از ما بپذیر که توئی شنوای دانا .
هنگام مواجهه با دشمن، سفارش شده بخوانند:
«و َلَمَّا بَرَزُواْ لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُواْ رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِینَ»6 ؛ پروردگارا، بر ما - باران - صبر فرو ریز و گام های ما را استوار بدار و ما را بر خدانشناسان پیروز گردان.
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: صلوات رحمت خداوند بر قاری سوره بقره باد و ثواب نگهبانی که یک سال بدون آرامش در راه خدا نگهبانی کرده، به او عطا می شود.
امیر مؤمنان، علیه السّلام، فرمود: اگر بدانید که این آیه (آیه الکرسی) تا چه اندازه اهمیت دارد، در هیچ حالی آن را ترک نمیکنید.
رسول خدا، صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، میفرمود: آیة الکرسی از گنجی که زیر عرش است به من بخشیده شده، و پیش از من به هیچ پیامبری داده نشده است (گردآوری : انجمن ناجی)
حضرت علی، علیه السّلام، فرمود: از آن وقتی که این سخن را از پیغمبر شنیدم، شبی بر من نگذشت که این آیه را نخوانم.
حضرت رضا، علیه السّلام، میفرمود: هر کس هنگام خواب، آیة الکرسی را تلاوت کند، به خواست خدا، به مرضی که او را فلج کند، گرفتار نشود، و هر کس پس از هر نماز، آن را بخواند، گزندهای به وی آزار نمیرساند.
رسول خدا، صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، فرمود: - هر گاه مؤمن آیة الکرسی بخواند و ثواب آن را به اهل قبور اهدا کند، خداوند در برابر هر حرف از آن، برای او، فرشتهای میآفریند که تا روز قیامت برای او تسبیح گوید.
خواص سوره بقره:
آیه الله کشمیری می فرماید : خواندن سوره بقره برای رزق اثر دارد .
از امام صادق (ع) منقول است که اگر این سوره را بنویسند و با خود دارند همه دردها زائل شود و اگر بر محموم بندند تب او از بین برود و اگر بر کودک بندند از شیر به آسانی گرفته شود .
از امام صادق (ع) منقول است که اگر این سوره را هفت بار بر مصروع یا دیوانه بخوانند یا بنویسند و بر گردنش ببندند شفا یابد.
از حضرت علی (ع) منقول است که هرگاه چشم کسی آزرده باشد ، با اعتقاد کامل آیه الکرسی را بخواند البته شفا یابد .
آیه الله کشمیری فرمود : خواندن آیه الکرسی روزی 21 مرتبه برای حافظه خوب است .
امام صادق (ع) می فرماید : سفرت را با صدقه دادن آغاز کن و هنگامی که خواستی سفرت را آغاز کنی آیه الکرسی را بخوان .در هنگام شدائد و سختی ها و در مهمات بزرگ خواندن دوازده بار آیه الکرسی نافع است و تخلف ندارد.
اهداف سوره بقره (1)
سوره بقره ، طولانی ترین سوره قرآن کریم است؛ چرا که دو جزء و نیم از مجموع قرآن را در بر می گیرد، قرآنی که سراسر آن عبارت از سی جزء می باشد. به همین جهت در دوران گذشته اگر فردی مجموع سوره بقره را به خاطر می سپرد و آنرا حفظ می کرد از دیدگاه مسلمین فردی برجسته و شاخص به شمار می رفت.
این سوره، نخستین سوره ای است که در مدینه نازل گردیده و دارای 286 آیه، و 6121 کلمه است (گردآوری : انجمن ناجی)
1- گزارش از قضیه مربوط به نام و عنوان این سوره :
وجه تسمیه این سوره به خاطر ذکر و بیان حادثه قتلی است که همزمان با رسالت حضرت موسی( علیها السلام) در میان بنی اسرائیل روی داد این حادثه منحصراً در سوره بقره آمده است (گردآوری : انجمن ناجی) و نیز می دانیم گوساله ای که بنی اسرائیل مدتی آنرا به عنوان معبود خود به پرستش می گرفتند از سنخ بقره و از جنس همین حیوان بوده است (گردآوری : انجمن ناجی) خود بقره در این حادثه دارای برجستگی و موقعیت ویژه ای می باشد، و در لابلای داستان مورد بحث، موضع خاصی برای خود کسب کرده است (گردآوری : انجمن ناجی)
قضیه و حادثه چه بود؟
در میان بنی اسرائیل جنایتی روی داد، یعنی فردی به قتل رسید. بین اهل قبیله ای که این جنایت در میان آنها اتفاق افتاد- در اینکه قاتل چه کسی است- اختلاف پدید آمد، و همه ارتکاب این جنایت را از خود دفع ، و خویشتن را از آن تبرئه کرده و دیگران را بدان متهم می ساخت؛ضمنا کسانی در میان بنی اسرائیل بودند که جانی و قاتل را می شناختند، ولی از اظهار آن خودداری می نمودند ، و این حقیقت را کتمان می کردند، خداوند متعال همین مطلب را در قرآن کریم بازگو کرده و فرموده است:
( ای یهودیان! شما از تیره همان مردمی هستید که دچار قتل نفس شدید، و درباره آنکه قاتل کیست به اختلاف برخاستید و تبری می جستید و حقیقت را از خلق پنهان می داشتید ؛ اما خدای متعال آن رازی را که کتمان می کردید ظاهر ساخت و از زیر پرده خفاء و ابهام بیرون آورد.
بنی اسرائیل شکایت نزد موسی( علیه السلام) بردند تا در این جنایت- که جانی و قاتل در رابطه با آن ناشناخته مانده بود- داوری کند.
موسی( علیه السلام) از خداوند درخواست نمود که چاره این کار را بیان نماید. خداوند متعال دستور داد باید گاوی را ذبح کنند و بدن مقتول را با زبان آن گاو آشنا ساخته و بدان بمالند؛ اما چون طبعاً بنی اسرائیل در اجراء اوامر الهی عناد می ورزیدند و به بهانه جویی متوسل می شدند در برابر این فرمان، حالتی آمیخته با استهزاء از خود نشان داده تا راهی برای درنگ و مسامحه از نظر اجراء دستور برای خود بیابند؛ حتی به موسی( علیه السلام) گفتند:" أَتَتَّخِذُنا هُزَُواً: ای موسی! آیا ما را به استهزاء می گیری؟"
پیداست که هیچ پیامبری امت خود و حتی مردم را به سُخریه و استهزاء نمی گیرد، لکن دلهای منحرف و واژگونه ، در برابر حق و پذیرش آن همواره گرفتار عناد و عدم انعطاف است (گردآوری : انجمن ناجی) لذا بنی اسرائیل- به جای اجرای فرمان الهی- از موسی( علیه السلام ) راجع به آن گاو سوال کردند:
بنی اسرائیل گفتند: موسی! از پروردگار خود بخواه برای ما توضیح دهد آن گاو مورد نظر چگونه است؟
بنی اسرائیل در پرسشهای خود راجع به این گاو پرچانگی و زیاده روی کردند و یک کار ساده و آسان را بر خود پیچیده و ناهموار ساختند، و خداوند نیز بر آنها درباره گاو مزبور سخت گرفت. آری آنها از موسی( علیه السلام) می پرسیدند، این گاو چه نوع گاوی است: آیا از نوع همان گاو معمولی و از زمره همان حیوان شناخته شده است، و یا آفریده دیگری است که مزایایی منحصر به فرد دارد و پدیده ای خارق العاده است ؟
خداوند متعال برای آنها بیان فرمود که این گاو باید نه سالخورده و نه کم سال و جوان باشد و بنی اسرائیل باید گاوی را با چنین خصوصیتی ذبح کنند و از این رهگذر دستور الهی را فرمان برند.
وقتی بنی اسرائیل از رنگ آن گاو سؤال کردند خداوند فرمود که باید زردفام باشد، آنهم به گونه ای که بینندگان از دیدن رنگ آن در خود احساس لذت و سرور نمایند، و نیز خدای متعال خصوصیت دیگری را بر آن افزود که:
" اِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَوُلٌ تُثیرُ الاَرضَ وَ لا تَسقِی الحَرثَ مُسلَّمَةٌ لاشِیةَ فیها.(بقره:71)
موسی گفت: خداوند متعال می فرماید، آن گاو مورد نظر ، گاوی است نه رام که زمین را شیار کند، ونه کشت را آبیاری نماید، سالم و تندرست و با رنگی یکدست که لکه ای ناهمرنگ در آن نباشد.
سرانجام بنی اسرائیل- پس از مدتی تحمل دشواری ها و سرگردانی ها- بر چنین گاوی مطلع شدند:
گاوی که این خصوصیات در آن دیده می شد از آن مرد سالخورده و تهیدستی بود که بنده ای صالح و پارسا به شمار می رفت، و از مال دنیا- فقط - صاحب همین یک گاو بوده ، پیرمرد این گاو را به چرا می برد، و با قلبی پاک و بی آلایش و دلی مطمئن و آرام به درگاه پروردگار به نیایش پرداخته و عرضه می داشت: خدایا! من این حیوان را به تو سپردم تا آنرا برای پسرم- که خردسال است- حفظ کنی و تا زمانی که به بزرگسالی رسد آنرا تحت حمایت خود قرار دهی .
اهداف سوره بقره(2)
همواره این آرزوی قوی و نیرومند- در سایه بارقه های رحمت الهی- در قلب این مرد سالخوره، زنده و بیدار و همواره در جریان بود تا آنگاه که دنیا را ترک گفت، و این گاو برای فرزند یتیم و بی سرپرست او باقی ماند . پسر نیز همواره از این گاو تیمار و مراقبت به عمل می آورد وآنرا به چرا می برد، و پرتوی از امید و آرزو- که باید آنرا از زمره میراث باقیات الصالحات پدرش برشمرد- قلبش را نوید می داد و مژده خبر خوشی را در دلش زنده نگاه می داشت.
آری وقتی خداوند متعال به بنی اسرائیل فرمان داد گاوی را ذبح کنند، و در اجراء این دستور سخت گرفتند و پرسشهائی غیر ضروری و بی جا مطرح کردند، خدا در مورد صفات و خصوصیات و رنگ و سن این گاو بر بنی اسرائیل سخت گرفت. مردم دیدند که این صفات و خصوصیات جز در گاوی که از آنِ آن یتیم است در گاو دیگری وجود ندارد، یتیمی که خداوند متعال از ناحیه این گاو، خیر و برکتی در زندگانیش به هم رساند؛ چرا که ناگزیر این گاو را با قیمت زیادی از این یتیم خریداری کرده و آنرا ذبح نمودند، و بدن مقتول را با بدن این گاو آشنا ساخته و بدان زدند. در این اثناء اراده الهی تجلی کرده و معجزه ای به وقوع پیوست، و مقتول زنده شد و نام قاتل را بر زبان آورد. خداوند متعال در این باره می فرماید:
پس فرمان دادیم کالبد مقتول را با پاره ای از اندام گاو آشنا ساخته و بر آن بمالند، بدینسان خدا مردگان را زنده می کند، و آیات و نشانه های صدق و حقانیت خود را به شما ارائه می دهد، بدین امید که عقل و اندیشه خود را به کار گیرید و حقیقت را دریابید.
با اینکه یهودیان چنین معجزه و جریان خارق العاده ای را از نزدیک مشاهده کردند برای پذیرفتن حق، انعطافی در آنها پدید نیامد؛ بلکه دلهای آنها همچون سنگ و یا سخت تر از آن گردید؛ و به جای آنکه از رهگذر شهود چنین معجزه ای به طریق ایمان رهنمون گردند با پیمان شکنی های خود، از حق به یکسو افتاده و گرفتار انحراف از آن شدند، و در گمرهی ره در می نوردیدند، و دست اندر کار کشتار انبیاء می گشتند، و به تحریف کتاب خدا دست می یازیدند، و اندیشه فتنه انگیزی و آشوب طلبی ونیرنگ کاری را در سر می پروراندند.
خداوند متعال ما را از کید و فریبکاری این گونه یهودیان برحذر داشته، و موظفمان ساخته که به آشوب طلبی ها و تفرقه انگیزی های آنان وقعی نگذاشته و بدانها گوش فرا ندهیم؛ و حَزم و دوراندیشی را از دست ننهیم، و برای مقاومت و پایداری در برابر یورش آنها نیرو فراهم آوریم، و برای باز پس گرفتن حقوق از دست رفته و سرزمینهای غصب شده، قدرت و آمادگی کسب کنیم. رسول گرامی اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
لحظه وقوع قیامت هرگز فرا نمی رسد مگر آنگاه که با یهودیان ( صهیونیسم) به جنگ و ستیز برخیزید، و با آنها نبرد کنید( در چنین دوره ای است) که هر یک از آنها پشت سنگ مخفی می شوند، و سنگ بانگ بر می آورد ای بنده خدا! این کسی که در پس من پنهان شده است یک یهودی ( شرور) است، او را بکش."
باری، در لابلای داستان بقره بنی اسرائیل- برای کسانی که بر خویشتن سخت می گیرند و بهانه جوئی می کنند- نکته عبرت آموزی جلب نظر می کند؛ چون خداوند متعال به بنی اسرائیل دستور داد، گاوی را سر ببرند. اگر آنان هر گاوی را با هر خصوصیتی ذبح می کردند موجب اسقاط تکلیف آنها می گشته و کافی بود؛ لکن آنها بر خود سخت گرفتند، و درباره صفات و خصوصیات آن به پرس و جو آغاز کردند، و به همان اندازه که بر پرس و جوی خود می افزودند با مشکلات جدیدی در پاسخ مواجه می شدند و برصفات و خصوصیات آن گاو افزوده می شد، تا آنجا که گاو مورد نظر به صورت گاو نادر و کمیابی برای ذبح تعیین شد.
درحدیث آمده است:
" شما همانند بنی اسرائیل نباشید که بر خود سخت گرفتند و خدا نیز بر آنها سخت گرفت."
در قرآن کریم نیز آمده است:
" فَخُذما آتَیتُكَ وَ كُن مِنَ الشاكِرینَ"( اعراف:144)
ای موسی! آنچه به تو دادیم برگیر و از سپاسگزاران باش.
اهداف عمده و اساسی سوره بقره
1- بیاناصول عقاید و ذکر ادله توحید و مبدا آفرینش انسان .
2- تقسیم بندی مردم در برابر هدایت و روشنگری قرآن به 3 دسته ی: مومنین ، کافرین ، منافقین .
3- بیان کردن تاریخ یهودیان و مناقشه با آنان در رابطه با عقایدشان .
4- قانونگذاری اسلام تا با آن قوانین ، آنها را از سایر فرق ممتاز سازد .