درباره وسواس: درباره علت بروز و علائم آن راههاى درمان آن و اين كه آيا وسواس بيمارى فكرى است يا عملى؟
واژه وسواس در اصطلاح به معنى حديث نفس است به طورى كه گويى كسى آهسته از درون با انسان سخن مى گويد و او را به دقت فراوان و بى مورد در انجام امور دعوت مى نمايد. كار شيطان را نيز وسوسه گويند، زيرا با چنين پيامى از درون، آدمى را به كار بد دعوت مى نمايد.
در حديثى از امام صادق) عليهالسلام (مىخوانيم: ما من مؤمن الا و لقلبه اذنان فى جوفه: اذن ينفث فيها الوسواس الخناس و اذن ينفث فيها الملك فيؤيد الله المؤمن بالملك، فذلك قوله و ايدهم بروح منه: هر مؤمنى قلبش دو گوش دارد، گوشى كه در آن وسواس خناس (شيطان) مى دمد، و گوشى كه فرشته در آن مىدمد، خداوند مؤمن را به وسيله فرشته تقويت مى كند، و اين همان است كه مى فرمايد: و ايدهم بروح منه.
بيمارى وسواس
وسواس يك بيمارى عصبى و روانى است و روانشناسان و روانپزشكان امروزى آن را فكر و انديشه مداوم و مكررى مىدانند كه فرد مبتلا به آن علىرغم كوشش فراوان خود قادر نيست آن را از ذهن خويش خارج سازد اين افكار مزاحم كه بدون اختيار فرد به سراغ وى مىروند گاهى او را به تكرار برخى كارها و اعمال بىفائده وا مىدارد. هر چند وى به بيهودگى و عدم ضرورت و غيرمنطقى بودن آن عمل واقف است ولى نمىتواند از انجام آنها خوددارى كند و زندگى عادى و عملكرد فرد را مختل مىكند و بسيار وقتگير است (گردآوری : انجمن ناجی) و گاهى بخاطر تمسخر يا مخالفت علنى يا ترحّم ديگران عمل تكرارى خود را مخفى مى كند
وسواس از قديمى ترين اختلالات شناخته شده روانى است كه بين مردم از شيوع نسبتا بالايى (حدود دو درصد جامعه) برخوردار است (گردآوری : انجمن ناجی) اين بيمارى به لحاظ عوامل آن بسيار پيچيده و متنوع است و درمان آن ممكن است، ولى نيز دشوار مى نمايد، مگر اينكه شخص مبتلا واقعا بخواهد علاج شود و به روش درمانى آن پاسخ صحيح دهد.
الگوهاى وسواس
در اين اختلال چهار الگوى عمده علائم را مى توان يافت:
1- شايعترين الگو، وسواس آلودگى و متعاقب آن اقدام به شستوشوى مكرر براى رفع آلودگى و يا كسب طهارت است (گردآوری : انجمن ناجی) بنابراين عمل وسواس به شكل شستن يا تميز كردن است (گردآوری : انجمن ناجی)
2- دومين الگوى شايع وسواس، وسواس ترديد و متعاقب آن اقدام جبرى براى امتحان كردن است (گردآوری : انجمن ناجی) مثلاً احتمال باز ماندن شيرگاز، كليد برق و. به سراغ فرد مىآيد و به دنبال آن چندين بار براى مطمئن شدن از بسته بودن شيرگاز و يا. به خانه برمىگردد و به اجاق گاز مثلاً سر مى زند.
3- افكار وسواسى سومين الگوى وسواس است اين افكار كه به طور تكرارى و ناخواسته به سراغ فرد آمده و ذهن او را به خود مشغول مىكند محتواى اين افكار معمولاً عمل جنسى يا پرخاشگرى يا آسيبرساندن است و از نظر بيمار غيرقابل تحمل و شرم آور است (گردآوری : انجمن ناجی)
وسواس فكرى مى تواند مشكلات متعدد و مسايل آزاردهنده بسيارى را براى شخص مبتلا و اطرافيانش به همراه داشته باشد. در اين حالت شخص مبتلا ممكن است تصاويرى ذهنى به شكل صحنه هاى وحشتناك و ناراحت كننده بسيارى داشته باشد كه هر چه بيمارى سعى در مقاومت در مقابل آنها دارد، نمى تواند از آنها خلاص شود اين وسوسه فكرى از موضوعات بسيار كلى مانند سوال ذهنى درباره اينكه: چه كسى خدا را آفريده؟ هدف از زندگى چيست؟ گرفته تا افكار گناه آلوده جنسى و ترسهاى مرضى و..... متفاوت است و تقريبا همه اين افكاتر بيمار را در وضعيت وحشتناكى قرار مى دهند.
4- چهارمين الگو، كندى وسواس است (گردآوری : انجمن ناجی) اين بيماران ساعتها وقت خود را صرف خوردن غذا يا اصلاح سر و صورت، مسواك يا آماده شدن براى خواب يا مرتب كردن لباسها مى كنند.
لازم به ذكر است گاهى تركيبى از دو يا چند الگوى فوق به سراغ فرد مى آيد.
عوامل بروز بيمارى وسواس
عوامل مختلفى ممكن است باعث بروز اين بيمارى شود:
1- گاهى ترشح ناموزون بعضى مواد شيميايى در مغز باعث به وجود آمدن اين بيمارى مىشود كه شرح آن در كتب علمى قابل پىگيرى است (گردآوری : انجمن ناجی)
2- اضطراب نيز يكى از عوامل اين بيمارى است كه البته گاهى علت آن اضطراب نيز براى فرد مبتلا به وسواس معلوم نيست.
3- گاهى بر اثر يك اتفاق مشكل آفرين و پرفشار مثل مرگ يكى از نزديكان يا بعضى مسائل جنسى يا بيمارى وسواس رخ مى دهد.
4- عقدههاى فرو خورده، ناكامىهاى درون ريخته شده نيز گاهى باعث اين بيمارى مىشود.
5- گاهى نيز احساس گناهكار بودن باعث وسواس شدن است (گردآوری : انجمن ناجی)
6- نا آگاهى و برداشت نادرست و افراطى از احكام شرعى علت ديگر بيمارى وسواس است (گردآوری : انجمن ناجی)
7- گاهى وسواس از روى تقليد از نزديكان به فرد منتقل مى شود مانند والدين و ديگر فاميل.
و- عوامل ديگرى كه در اين نوشتار نمى گنجد.
ضررهاى بيمارى وسواس
همان گونه كه مى دانيد مشكل وسواس، موجب اختلال در بسيارى از كارهاى انسان مىشود. در ابتدا براى اين كه شما به صورت جدىتر به فكر درمان اين بيمارى باشيد و راهكارهاى ارائه شده را، دقيقاً به كار گيريد به بعضى از اثرات و پيامدهاى وسواس در زندگى انفرادى و اجتماعى اشاره مى شود:
1- يكى از ضررهاى جبرانناپذير وسواس، اتلاف وقت و از دست دادن سرمايه ارزشمند عمر است و اين خسارت بزرگى است زيرا بازيابى زمان از دست رفته امكانپذير نيست.
2- اسراف در مصرف آب يا چيزهاى ديگر
3- صرف انرژى زياد براى انجام كارهاى تكرارى
4- بازماندن از انجام كارهاى مهم زندگى از جمله تحصيل يا كارهاى ديگر
5- از دست دادن تمركز فكرى
6- منزوى شدن و كم رنگ گشتن هويت و شخصيت اجتماعى
7- روبه رو شدن با تمسخر و استهزاى ديگران
8- ايجاد مشكل در خانواده و آزار و اذيت براى آنها و يا كسانى كه به نحوى با شخص ارتباط دارند (مانند هم اتاقىها و.) گفتنى است كه خوشبختانه اين مشكل با جديت و همّت والاى شما و كسب آگاهى لازم در اين رابطه قابل حل است (گردآوری : انجمن ناجی) البته بايد با پشتكار و حوصله، به راه كارهاى ارائه شده عمل كنيد تا ان شاء الله، مشكل به زودى برطرف گردد.
روش درمان وسواس
اين بيمارى از آن جهت كه هم به عنوان يك بيمارى روان تنى شناخته شده است و هم زمينه ساز بسيارى از انحراف هاى دينى در انسان است، داراى روشهاى درمانى متعدد است مانند درمان دارويى، مشاوره و درمان روانى و توصيه هاى دينى.
مشاوره و درمان روانى: در درمان غيردارويى، از الگوهاى مختلف براى كاهش اين اختلال بهره مىگيرند كه به برخى از آنها به طور اجمال اشاره مىكنيم زيرا از اين تكنيكها متناسب با نوع و شدت و ضعف بيمارى استفاده مى شود:
1- شناخت درمانى، در اين روش طى جلسات مكرر و متعدد، بينش بيمار درباره تعارضهاى درونى خود به كمك رواندرمانگر تغيير مى يابد.
2- رفتار درمانى: روشهاى متعدد و متنوعى است از كارشناس مربوطه بيمار را به كارها و فعاليتهايى جهت كاهش سطح اضطراب و در نتيجه فكر يا عمل وسواس او وا مى دارد.
3- گاهى نيز روانشناس با ايجاد ارتباط با خانواده بيمار به كاهش ناهماهنگى هاى احتمالى در خانواده و تصحيح ارتباطات خانوادگى آنها مى پردازد.
روشهاى كلى درمان:
براى علاج و درمان اين بيمارى ابتدا بايد نوع آن را شناخت و روش درمانى مناسب با آن را انتخاب نمود. ما در اين قسمت به برخى از روشهاى كلى مبارزه با اين حالت اشاره مى نماييم.
1- عدم پاسخ دهى: مهمترين و كلى ترين راه درمان وسواس، بى توجهى به پيام هاى آن و عدم پاسخ دهى عملى به آن است (گردآوری : انجمن ناجی) اين بيمارى در صورتى ادامه مى يابد و تشديد مى شود كه به نداهاى درونى آن كه مبتنى بر تكرار عمل، يا دقت بى مورد و يا قضاوت غير منطقى و افراطى نسبت به امور است، پاسخ دهى عملى شود. براى مقابله با اين حالت بهترين راه بى اعتنايى به اين پيامها و ترتيب اثر ندادن به آنها است (گردآوری : انجمن ناجی) اگر مدتى اين روش عملى شود، به طور قطع از شدت ابتلا به آن كاسته خواهد شد.
2- تقابل به ضد: براى كسانى كه از آلودگى و نجاست هراس دارند و اين هراس منشا اضطراب و وسواس در آنها شده است، آلوده سازى عمدى شخص توسط خود او يا ديگران، از راههاى درمان و رفع حساسيت به اين امر است (گردآوری : انجمن ناجی) اگر اين روش با تكرار تحمل شود به طور قطع موثر خواهد بود.
3- فرمان ايست: در منابع علمى جديد، براى متوقف كردن افكار وسواسى، علاوه بر درمانهاى دارويى و قبل از آن درمانها، از روشهاى خاصى استفاده مى شود كه مهمترين آنها روش توقيف فكر نام دارد، بدين ترتيب است كه از بيمار خواسته مى شود كه به طور عمد افكار وسواسى خود را آزاد بگذارد و در اين بين ناگهان درمانگر با صداى بلند و بيزار كننده، فرياد مى زند: ايست؟ به نظر مى رسد اين عمل جريان فكر وسواسى را متوقف مى كند.
درمان دارويى: بيمارى وسواس چون داراى ريشه هاى هورمونى است و با فعاليت هاى هورمونى بدن نيز در ارتباط است، پزشكان با تجويز داروهايى سعى مى نمايند فعاليت هاى هورمونى بدن را متعادل سازند و از اين طريق كمك مى كنند تا فرد بتواند راحت تر با اين مشكل طرف شود و آن را از خويش براند.
پيشنهاد هاى دينى:
در منابع اسلامى و وسواس پديده شناخته شده ايست و به آن به عنوان وسوسه اى از سوى شيطان اشاره مى شود. به عنوان مثال در كتاب اصول كافى (باب عقل و جهل) آمده است: در نزد امام صادق (ع) شخصى را به عقل و درايت نام بردند و گفتند او وسواس دارد، حضرت فرمود: چگونه عاقل است كه شبطان را اطاعت مى كند؟
در اين مورد حتى منابع اسلامى از قول معصومين (ع) روشهاى متعددى را براى پيشگيرى و درمان وسواس پيشنهاد كرده اند، كه از آن جمله، بهره از ادعيه و اذكار خاصى از جمله (لا اله الاالله) و (لاحول و لا قوه الابا الله) مى باشد كه در حقيقت ماحصل همه آن روشها را مى توان در ذكر خدا خلاصه كرد.
مذهب و شكوهمندترين جلوه آن يعنى نماز مى تواند در زدودن وسواس فكرى نقش بسيار مهمى بازى كند. برخى از اذكار و توجهات حين نماز نه تنها با روشها ارايه شده توسط رون شناسان قابل مقايسه است، بلكه حتى بسيار مؤثر تر به نظر مى رسد.
استفاده زبان و ذهن از ذكر غير المغضوب عليهم و الضالين كه جدايى راه مومن را از ابليس و شيطان نشان مى دهد دست كم ده بار، طى نمازهاى يوميه و فيض بردن از سوره مباركه ناس بعد از حمد، بخصوص توجه آيات شريفه من شر وسواس الخناس الذى يوسوس فى الصدور الناس به عنوان عواملى قدرتمند در توقف افكار وسواسى مطرحند.
همان طور كه اشاره شد ائمه معصوم (ع) كه پزشكان حقيقى بشرند، براى دورى از وسواس ذكر خدا را پيشنهاد كرده اند و اين فرمان الهى است كه براى ذكر من نماز را به پا داريد (اقم الصلوه لذكرى).
راهكارهاى عملى جهت مقابله با وسواس فكرى و درمان آن عبارت است از:
1 غرقه سازى بدين صورت كه فرد مبتلا به آن، با اختيار خود آن قدر خود را در معرض همان موضوعى كه از آن رنج مىبرد قرار دهد تا از آن فكر خسته و متنفّر شود. بنابراين هر روز، زمانى را به فكر كردن درباره موضوع وسواس فكرى خود اختصاص دهيد و آن چنان وآن قدر درباره آن فكر كنيد كه از آن متنفّر شويد. در نتيجه هرگاه بدون اختيار هم ذهنتان به آن معطوف شد و خواستيد از روى اجبار تكرار كنيد، اراده و اختيارتان در دور كردن آن فكر و اجتناب از آن، چيره و حاكم شود.
2 هرگاه ذهنتان بدون اختيار مشغول همان اوهام و افكار بيهوده وسواسى شد، مشت خود را محكم روى زمينى بكوبيد با گفتن ذكر لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظيم از جاى خود بلند شده، تغيير حالت دهيد تا بدينوسيله از آن فكر تكرارى و وسواس رهايى يابيد.
3 كش نازكى را دور مچ دست خود بنديد. هرگاه افكار وسواس به سراغ شما آمد، با كشيدن كش و رها كردن آن روى دستتان و ايجاد درد مختصرى روى مچ خود، از آن فكر رهايى خواهيد يافت.
4 با خودتان عهد ببنديد و برنامهريزى كنيد كه زمان فكر كردن درباره موضوع وسواس، ساعت خاصى باشد (مثلاً 4/ 5 تا 5 بعدازظهر) و در طول روز هرگاه اوهام و افكار وارد ذهنتان شد، به خودتان بگوييد زمان فكر كردن فلان ساعت مقرر است و در زمان مقرّر نيز مدتى رابه فكر كردن درباره آن موضوع اختصاص دهيد و ذهنتان را به آن مشغول سازيد تا اين كه در طول روز و به طور پراكنده، ذهنتان مشغول آن نباشد. ضمنا آن زمان اختصاصى را به تدريج در طى (مثلاً 30 روز) روزى يك دقيقه كم كنيد تا به صفر برسد.
5 هر روز به خود تلقين كنيد كه «من قادرم افكار وسواسىام را كنار بگذارم» زيرا تلقين يكى از راههاى مبارزه با افكار منفى است و وسواس فكرى نيز چيزى جز يك فكر منفى مزاحم نيست.
گفتنى است كه براى درمان وسواس فكرى نياز به صبر و حوصله و پشتكار در به اجرا درآوردن راههاى فوق است تا اين كه به تدريج از آن افكار رهايى يابيد و انتظار حل و درمان يك شبه آن را نداشته باشيد. بنابراين با عمل به راهكارهاى ارائه شده و ارزيابى نتيجه آن، ميزانپيشرفت خود در مهار وسواس در مكاتبه بعدى براى ما بفرستيد تا در صورت لزوم، مطالب ديگرى برايتان ارسال گردد. ضمنا بعضى از اين راهكارها در عرض همديگر قرار دارد و هر كدام را كه بهتر مىتوانيد انجام دهيد يا بهتر جواب مىدهد، آن را اجرا و پىگيرى كنيد.
6- يكى از راه هاى مبارزه با وسواس فكرى دعا و ذكر است (گردآوری : انجمن ناجی) هر وقت دچار وسوسه شديد بدانيد كه اين حالت از شيطان است و به خدا پناه ببريد. در روايات هست كه ذكر لا حول و لا قوه الا بالله براى دفع وسوسه نفس وارد شده.(1) در روايتى نيز نقل شده است شخصى به امام صادق (ع) از وسوسه شكايت كرد، حضرت فرمود دستت را بر سينه ات بكش و بگو بسم الله و بالله محمد رسول الله و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظيم اللهم امسح عنى ما احذر، سپس دستت را بر شكمت بكش و سه مرتبه همين ذكر را بگو.
راوى مى گويد من به جهت وسوسه زياد نمازم را قطع مى كردم، با خواندن اين دعا خداوند مشكل من را برطرف كرد.(2)
همچنين از پيامبر گرامى اسلام نقل شده است شخصى از انصار از وسوسه در نماز به پيامبر شكايت كرد، حضرت فرمود: هر گاه خواستى نماز بخوانى با انگشت اشاره دست راست به ران پاى چپت فشار بده و بگو بسم الله و بالله توكلت على الله اعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم(3)
خواندن دعاى خضر (ع) نيز وارد شده ر. ك:(4)
--------------------------------------
منابع:
1- «شناخت و درمان وسوسه و وسواس» نوشته محمود ارگانى بهبهانى از انتشارات مجمع ذخاير اسلامى.
2- «درمان رفتارى وسواس» نوشته گيل اساستكتى ترجمه عباس بخشىپور رودسرى و مجيد محمود عليلو از انتشارات نشر روان پويا (سال 1376)
3- وسواس و درمان آن نوشته آيه الله مظاهرى.
4- وسواس و درمان آن نوشته آقاى زمانى.
--------------------------------------
پی نوشت ها :
(1) (بحارالانوار، ج 90، ص 186)
(2) (بحارالانوار، ج 92، ص 138)
(3) (بحارالانوار، ج 85، ص 238)
(4) (بحارالانوار، ج 92، 174) --------------------------------------
تهیه شده از نرم افزار از موسسه تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی