احاديث و روايات متعددى وجود دارد كه تأكيد مىكنند انسان نبايد هر چه حبّ و بغض در دلش نسبت به ديگرى دارد و هر آنچه در مغز و ذهنش راجع به او مىگذرد، اظهار نمايد بلكه بايد به اندازهاى كه موقعيت اقتضا مىكند، مانند امر به معروف و نهى از منكر كردن و مانند اينها ـ كه در جاى خود از ادلهاش دانسته مىشود ـ بروز دهد. در روايتى از امام صادق عليهالسلامكه شيخ صدوق آن را در «من لايحضره الفقيه» روايت مىكند و مجلسى اول در «روضة المتقين» بر درستى سند آن تأكيد مىورزد، آمده است كه: اسحاق بن عمّار ـ يكى از اصحاب امام صادق عليهالسلام ـ گفت: امام صادق عليهالسلام به من فرمودند:
يا اسحاق! صانع المنافق بلسانك واخلص ودّك للمؤمن، وإن جالسك يهودي فأحسن مجالسته[1]؛ اى اسحاق! با منافق مدارا كن، و دوستىات را با مؤمن خالص گردان، و اگر يهوديى با تو همنشينى كرد با او خوش همنشينى كن.
طبيعى است كه مؤمن نه تنها منافق را دوست نمىدارد بلكه از او متنفر و بيزار هم هست امّا امام در اين جا به او دستور مىدهد كه با منافق لساناً مدارا كند، يعنى در گفتار با او مؤدبانه رفتار نمايد؛ زيرا يكى از خصلتهاى پسنديده مؤمن اين است كه اگر از شخصى كه با او كاملاً همسازى ندارد قلباً خوشش نمىآيد، اين نفرت و بيزارى خود را كاملاً اظهار نكند، اگر چه آن شخص منافق باشد، چه رسد به اينكه مؤمن باشد.
گاهى اوقات مؤمن، از نظر رفتار يا اخلاق يا عادات يا ذوق و سليقه و يا برخى صفات، با برادر مؤمنش متفاوت است، امّا اين تفاوتها نمىتواند پايبندى به تعاليم اسلامى را از مؤمن سلب كند. بنابراين، مؤمنان نبايد نسبت به يكديگر بغض و دشمنى بورزند ـ لذا امام عليهالسلام در اين جا توصيه فرموده است كه: «دوستىات را با مؤمن خالص گردان» يعنى با او به عنوان يك مؤمن رفتار كن، و دوستى و محبتت را به وى اظهار نماى، و كارى به شكل و رنگ و زبان و سليقه و تربيت خاصّ او، در صورتى كه با موازين اسلامى منافات نداشته باشد، نداشته باش.
در رابطه با منافق ـ يعنى كسى كه به ظاهر ابراز مسلمانى مىكند اما در باطن كافر است ـ امام ما را به رفتار مؤدبانه با او توصيه مىفرمايد: «با منافق به زبانت مدارا و سازش كن». پس خط مشى كلى اخلاق اسلامى اين است كه با مردم ـ اعم از مؤمن و منافق و كافر ـ خوب سخن بگوييم و خوشرفتار باشيم. اگر هم پارهاى استثنائات و اقتضائات خارجى وجود داشته باشد كه مىطلبد اهمّ را بر مهمّ مقدم بداريم، در اينگونه موارد بايد به جاهاى خاص خود مراجعه شود، اما آنچه بايد در اين خط مشى كلى بفهميم اين است كه مؤمن بايد در رفتار و گفتارش با مردم، حتى با غير مؤمنان مانند منافقان و يهود كه خداى متعال آنان را سرسختترين دشمنان اهـل ايمان مـعرفى كرده است[2]، مدارا پيشه كند و مثبت باشد.