كمخونی وضعیتی است كه در آن تعداد یا اندازه گلبولهای قرمز و یا مقدار هموگلوبین موجود در خون كاهش یافته و تبادل اكسیژن و دیاكسیدكربن بین خون و سلولهادچار اختلال میشود. از علل ایجادكننده كمخونی میتوان كمبودهای تغذیهای، خونریزی، ناهنجاریهای ژنتیكی، بیماریهای مزمن و یا مسمومیتهای دارویی را نام برد. منظور از كمخونیهای تغذیه ای كمخونیهایی است كه در اثر دریافت ناكافی مواد مغذی ایجاد میشوند.
از مهمترین مواد مغذی جهت خونسازی كه كمبود آنها موجب بروز كمخونی میشود میتوان به آهن، ویتامین ب 12 و اسیدفولیك اشاره كرد. از بین آنها كمخونی ناشی از فقر آهن یكی از شایعترین كمخونیهای تغذیهای است (گردآوری : انجمن ناجی)
كمخونی ناشی از فقر آهن
فقر آهن یكی از شایعترین اختلالات تغذیهای در كشورهای در حال توسعه و مهمترین علت كمخونی تغذیه ای در كودكان و زنان در سنین باروری است كه با ایجاد گلبولهای قرمز كوچك و كاهش میزان هموگلوبین مشخص میشود كه این بیماری سبب اتلاف منابع و مراقبتهای بهداشتی، كاهش بهرهوری در اثر افزایش میزان مرگ و میر ابتلا به بیماری در مادران و كودكان و بالاخره كاهش ظرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی از جامعه میشود.
میزان نیاز به آهن
میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیكی افراد متفاوت است (گردآوری : انجمن ناجی) مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافتها به آهن بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر كمخونی قرار دارند. در شیرخواران در صورت سلامت مادران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای 6ـ4 ماه اول زندگی كافی است (گردآوری : انجمن ناجی) ولی در مورد نوزادانی كه با وزن كم متولد میشوند، ذخایر آهن كم بوده و باید از 3 ماهگی آهن اضافی به صورت قطره خوراكی خورانده شود. همچنین بستن پیش از موقع بند ناف نیز به این دلیل كه نوزاد را از یك سوم كل خونش محروم میكند، خطر فقر آهن را افزایش میدهد.
دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای كمبود آهن وجود دارد كه از آن جمله میتوان به علل زیر اشاره كرد
1 ـ دریافت ناكافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفاده كه در آن آهن كمی وجود دارد، مانند بعضی از رژیمهای گیاه خواری.
2 ـ جذب ناكافی آهن در اثر اسهال، كاهش ترشح اسید معده، مشكلات گوارشی یا تداخلات دارویی و داروهایی مثل كلستیرامین، سایمتیدین، پانكراتین، رانیتیدین و تتراسایكلین.
3 ـ افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی.
4 ـ خونریزی زیاد در دوران عادت ماهانه و یا در اثر جراحات یا ناشی از همورویید (بواسیر) یا بیماریهای بدخیم و انگلها. كمبود آهن در مردان بزرگسال معمولا در اثر از دست دادن خون است (گردآوری : انجمن ناجی)
علایم كمخونی ناشی از فقر آهن
بعضی از علایم كمخونی فقر آهن عبارتند از:
رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشمها، خستگی زودرس، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و در كمخونی شدید گود شدن روی ناخن(ناخن قاشقی).
درمان كمخونی ناشی از فقر آهن
برای درمان كمخونی از چند روش استفاده میشود كه بهترین و كمخطرترین آنها استفاده از مكملهای خوراكی است (گردآوری : انجمن ناجی) درمان با نمكهای ساده آهن مثل سولفات فروی خوراكی كاملا موثر بوده و به شكل قرص، كپسول یا مایع است و باید مصرف آنها تا چندین ماه ادامه یابد.
چنانكه این قرصها با معده خالی مصرف شوند جذب آنها بهتر و بیشتر صورت میگیرد، ولی در این حالت سبب تحریك معده و بروز مشكلات گوارشی میشوند. عوارض گوارشی ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را میتوان به حداقل رساند، به شرطی كه آهن را با میزان بسیار كم مصرف كرده و به تدریج به میزان آن افزوده تا به حد مورد نیاز بدن برسد. بهتر است قرص آهن در آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن كاهش یابند.
ویتامینC جذب آهن را افزایش میدهد. به همین دلیل معمولا مصرف ویتامین C به همراه آهن پیشنهاد میشود. علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه كرد. جذب آهن غذا اغلب تحت تاثیر شكل آهن موجود در آن میباشد. آهن موجود در پروتئینهای حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی، پرندگان (آهن هم) بیشتر جذب میشود، در حالی كه جذب آهن پروتئینهای گیاهی مانند سبزیها و میوهها (آهن غیرهم) كمتر میباشد. باید توجه داشت كه ویتامینC جذب آهن سبزیها و میوهها (آهن غیرهم) را بیشتر میكند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا میتواند جذب آهن را تاحدصفر تا پنج درصد كاهش دهد.
قهوه، تخممرغ، شیر و لبنیات، نان گندم، حبوبات (حاوی اسید فیتیك) و فیبرهای غذایی جذب آهن را به علت تشكیل كمپلكسهای نامحلول كاهش میدهند. بنابراین فرآوردههای حاوی آهن، طی یك ساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف هر یك از این مواد نباید مصرف شود.
منابع غذایی آهن دار
منابع غذایی آهندار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخممرغ، سبزیهای دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبیا همچنین میوههای خشك (برگهها) بخصوص برگه زردآلو و دانههای روغنی و تخمه گل آفتابگردان.
عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آنها
اسید سیتریك و اسید اسكوربیك یا ویتامین ث كه در آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل كلم، سبزیها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس وجود دارند میتوانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
اسید مالیك و اسید تارتاریك كه در هویج، سیب زمینی، چغندر، كدوتنبل، گوجه فرنگی، كلم پیچ و شلغم موجود است نیز سبب افزایش جذب آهن میشوند.
محصولات تخمیری مثل سس سویا نیز در این دسته از عوامل گنجانده میشود.
نكته: بدن مردان حدود 4 گرم و بدن زنان حدود 3 گرم آهن دارد (به ازای هر كیلوگرم وزن 36-60 میلی گرم آهن).2/3 این مقدار آهن در هموگلوبین و میوگلوبین موجود بوده و مابقی در كبد(بصورت فریتین و هموسیدرین)، مغز استخوان و طحال ذخیره میشوند.
نكته:بدن آهن را بازیافت میكند.هنگامی كه گلبولهای قرمز عمرشان به پایان میرسد، آهن آنها به مغز استخوان بازگردانده شده تا مجددا در ساخت گویچه های سرخ مصرف گردند.
نكته:طول عمر متوسط گلبولهای قرمز 120 روز میباشد.
توصیههای كلی زیر را به كار ببندید
استفاده از غذاهایی كه غنی از آهن میباشند.
استفاده از منابع غذایی حاوی ویتامین ث هر وعده غذایی جهت جذب بهتر آهن (مثل پرتقال، گریبفروت، گوجه فرنگی، كلم، توت فرنگی، فلفل سبز، لیمو ترش)
گنجاندن گوشت قرمز، ماهی یا مرغ در برنامه غذایی.
پرهیز از مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا.
برطرف كردن مشكلات گوارشی و یبوست.
تصحیح عادات غذایی غلط (مثل مصرف مواد غیر خوراكی مانند خاك، یخ) كه خود از علایم كم خونی فقر آهن می باشند.
استفاده از نانهایی كه از خمیر ورآمده تهیه شدهاند.
استفاده از خشكبار مثل توت خشك، برگه آلو، انجیر خشك و كشمش كه منابع خوبی از آهن هستند.
استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
شست و شو و ضد عفونی كردن سبزیهایی كه استفاده میكنید.
شستن كامل دستها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج
مصرف روزانه یك قرص آهن از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان در زنان باردار.
مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذیه تكمیلی تا پایان 2 سالگی در كودكان.
كم خونی مگالوبلاستیك یا فقر ویتامین
این نوع كم خونی معمولا در اثر كمبود فولیك اسید یا ویتامین B-12 بروز میكند. این ویتامینها به بدن در سالم نگهداشتن خون یا سیستم عصبی كمك میكنند. در این نوع كم خونی، بدن گلبولهای قرمز خونی تولید میكند كه نمیتوانند اكسیژن را به خوبی تحویل دهند.
قرصهای مكمل حاوی فولیك اسید میتوانند این نوع كم خونی را درمان كنند. فولیك اسید را همچنین میتوان از مصرف دانهها و بنشنها، مركبات و آب میوهها، سبوس گندم و سایر غلات، سبزیجات برگ پهن و سبز تیره، گوشت طیور، صدف و كبد به دست آورد.
گاهی اوقات ممكن است یك متخصص نتواند تشخیص دهد كه علت این بیماری كمبود ویتامین B-12 است (گردآوری : انجمن ناجی) این حالت معمولا در افراد مبتلا به كم خونی وخیم بروز میكند كه در حقیقت نوعی بیماری خود ایمنی است (گردآوری : انجمن ناجی) عدم دریافت ویتامین B-12 كافی میتواند موجب كرخی و بیحسی دستها و پاها، مشكلات در راه رفتن، از دست دادن حافظه و مشكلات بینایی شود. نوع درمان بستگی به عامل مولد بیماری دارد، اما به هر حال مصرف ویتامین B-12 ضروری است (گردآوری : انجمن ناجی)
بیماریهای نهفته
بیماریهای خاصی وجود دارند كه میتوانند به توانایی بدن در تولید گلبولهای قرمز خونی آسیب برسانند. برای مثال، افراد مبتلا به بیماریهای كلیوی به ویژه بیمارانی كه دیالیز میشوند در معرض ابتلا به كم خونی قرار دارند. كلیههای این بیماران قادر به ترشح هورمونهای كافی برای تولید گلبولهای خونی نبوده و در هنگام دیالیز نیز آهن از دست میدهند.
بیماریهای خونی ارثی
اگر در خانواده سابقه بیماری خونی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به آن در افراد دیگر نیز افزایش مییابد. یكی از امراض خونی ارثی كم خونی گلبولهای داسی شكل است (گردآوری : انجمن ناجی) به جای تولید گلبولهای قرمز خونی طبیعی كه به راحتی درون رگهای خونی حركت میكنند، گلبولهای داسی شكل حركت سختی داشته و دارای لبههای خمیده هستند. این گلبولها نمیتوانند در رگهای خونی ظریف به آسانی حركت كنند و در نتیجه مسیر رسیدن خون به اعضای بدن را مسدود میكنند. بدن گلبولهای قرمز داسی شكل را نابود میكند، اما نمیتواند با سرعت كافی انواع طبیعی و سالم جدیدی را تولید كند. این امر موجب بروز كم خونی میشود نوع دیگری از كم خونی ارثی تالاسمی است (گردآوری : انجمن ناجی) تالاسمی زمانی بروز میكند كه بدن ژنهای ویژهای را از دست میدهد و یا ژنهای غیر طبیعی مختلف از والدین به كودك ارث میرسد كه به نحوه تولید هموگلوبین تاثیر منفی میگذارند.
كم خونی آپلاستیك
نوع نادری از كم خونی است و زمانی بروز میكند كه بدن به اندازه كافی گلبول قرمز تولید نمیكند. از آنجا كه این امر بر گلبولهای سفید نیز تاثیر میگذارد، از این خطر بالای بروز عفونتها و خونریزیهای غیر قابل توقف میشود. این حالت دلایل مختلفی دارد كه عبارتند از:
الف - روشهای درمانی سرطانها (پرتودرمانی و شیمی درمانی)
ب- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی (مانند مواد مورد استفاده در برخی حشرهكشها، رنگ و پاك كنندهها و شویندههای خانگی)
پ ـ برخی داروها (مانند داروهای مخصوص درمان روماتیسم مفصلی)
ت- بیماریهای خود ایمنی (مانند لوپوس)
ث - عفونتهای ویروسی كه بر تراكم استخوانی تاثیر میگذارد.
نوع درمان بستگی به میزان حاد بودن كم خونی دارد. این بیماری را میتوان با تعویض خون، مصرف دارو و یا پیوند مغز استخوان درمان كرد. كم خونی برای پیشرفت در بدن به گذر زمان احتیاج دارد. در آغاز ممكن است هیچ علایمی بروز نكند و یا علایم بیماری بسیار خفیف باشد، اما با پیشرفت بیماری میتوان شاهد علایمی چون خستگی، ضعف، عدم توانایی در كار و تحصیل، كاهش دمای بدن، پریدگی رنگ پوست، ضربان قلب سریع، كوتاهی تنفسها، درد سینه، سرگیجه، تحریك پذیری، كرخی و سردی دستها و پاها و سردرد بود. تشخیص این بیماری با انجام یك آزمایش خون امكانپذیر است (گردآوری : انجمن ناجی) در صورت مثبت بودن جواب آزمایش و ابتلا به كم خونی انجام آزمایشات دیگری نیز برای تشخیص نوع آن ضروری است (گردآوری : انجمن ناجی) انتخاب نوع درمان كم خونی بستگی به علت بروز آن دارد. برای مثال، نحوه درمان كم خونی گلبولهای داسی شكل با نحوه درمان كم خونی ناشی از رژیم غذایی فاقد آهن یا فولیك اسید متفاوت است (گردآوری : انجمن ناجی) از این رو برای كشف بهترین روش معالجه باید به متخصص مربوطه مراجعه كرد.
به روشهای گوناگون، میتوان مانع از بروز برخی انواع كم خونی شد كه مجموعهای از آنها در زیر آمده است؛
1- مصرف غذاهای حاوی آهن زیاد از جمله گوشت قرمز، ماهی، مرغ، تخممرغ، میوههای خشك شده، عدس و لوبیا، سبزیجات سبز برگ پهن مانند اسفناج، كلم و یا غلههای حاوی آهن غنی شده.
2- مصرف مواد خوراكی كه جذب آهن را در بدن افزایش میدهد مانند آب پرتقال، توت فرنگی، كلم و یا سایر میوهها و سبزیجات حاوی ویتامین C.
3- خودداری از نوشیدن قهوه و چای همراه با وعدههای غذایی چرا كه این نوشیدنیها جذب آهن در بدن را دشوار میكند.
4- كلسیم جذب آهن را مشكل میكند لذا برای به كار گرفتن بهترین روش برای مصرف كلسیم به میزان مناسب و كافی با پزشك متخصص باید ملباسمو كرد.
5- اطمینان از مصرف كافی فولیك اسید و ویتامین B-12 در رژیم غذایی.
6- مشاوره با پزشك برای خوردن قرصهای مكمل آهن چرا كه مصرف این قرص بدون ملباسمو با فرد متخصص صحیح نیست. این قرصها در دو نوع فروس و فریك ارایه میشوند. جذب فروس در بدن بهتر صورت میگیرد اما اثرات جانبی مانند تهوع، استفراغ و اسهال در پی دارد با این حال این اثرات جانبی را میتوان با كمك برخی اقدامات كاهش داد، از آن جمله اینكه ابتدا با نیمی از دوز تجویز شده شروع كرد و به تدریج آن را به دوز كامل رساند. قرص را در دوزهای تقسیم شده مصرف كرد. قرص را همراه با غذا مصرف كرد و اگر نوعی از قرص آهن مشكلاتی ایجاد میكند با متخصص مربوطه برای مصرف نوع دیگر ملباسمو كرد.
7- زنانی كه باردار نبوده اما در سن بارداری قرار دارند باید هر 5 تا 10 سال یكبار آزمایش كم خونی بدهند. این امر حتی در شرایط سلامت باید صورت گیرد. انجام این آزمایشها باید از زمان نوجوانی آغاز شود.
8- همچنین زنانی كه باردار نیستند و در سن بارداری قرار دارند در صورت داشتن علایمی چون عادت ماهانه شدید و طولانی، مصرف آهن كم و یا تشخیص قبلی ابتلا به كم خونی باید هر سال آزمایش خون بدهند. اكثر افراد از طریق یك رژیم غذایی سالم و منظم میتوانند از غذاهای سرشار از آهن استفاده كنند اما برخی افراد نمیتواند آهن كافی بدست آورند كه مهمترین این افراد دختران نوجوان و زنان در سن بارداری هستند كه یا در هر عادت ماهانه خون زیادی را از دست میدهند یا بیش از یك بچه دارند و یا از IUD استفاده میكند.كودكان نوپا و زنان باردار نیز در این گروه هستند. این افراد باید به طور دورهای آزمایش كم خونی بدهند و در صورت فقر آهن حتما باید با ملباسمو پزشك از مكملهای آهن استفاده كند كه نحوه درمان مشكل آنها بر عهده پزشك است (گردآوری : انجمن ناجی)
كم خونی زمانی بروز می كند كه خون فاقد هموگلوبین كافی باشد. هموگلوبین در حمل اكسیژن از ریهها به تمام اندامهای بدن، به گلبولهای قرمز خون كمك می كند.
اثرات کم خونی بر روی سیستم گردش خون
ویسکوزیته خون تقریبا بستگی کامل به غلظت گویچههای سرخ خون دارد. در آنمی شدید ویسکوزیته ممکن است به جای رقم طبیعی حدود 3 برابر به یک و نیم برابر ویسکوزیته آب سقوط کند. این امر مقاومت در برابر جریان خون را در رگهای محیطی کاهش میدهد و لذا مقدار بسیار زیادتری خون نسبت به حالت طبیعی در بافتها جریان پیدا کرده و به قلب باز میگردد. هیپوکسی ناشی از کاهش انتقال اکسیژن توسط خون موجب میشود که رگهای بافتی گشاد شوند و اجازه دهند که خون باز هم بیشتری به طرف قلب باز گردد و برونده قلبی را افزایش دهد. یکی از اثرات کم خونی شدید ، افزایش شدید بار کاری قلب است (گردآوری : انجمن ناجی)
کم خونی اختلال خونی شایعی است که در آن گلبولهای قرمز سالم، به تعداد کافی، برای حمل اکسیژن به بافتهای بدن وجود ندارد و موجب میشود که علائمی ایجاد شود .
کم خونی انواع گوناگونی دارد که هر یک علت خاص خود را دارند. کم خونی میتواند موقتی و یا طولانی مدت بوده و از فرمهای خفیف تا شدید باشد. خطر ایجاد کم خونی در زنان و کسانی که بیماریهای مزمن دارند بیشتر است .
کم خونی ممکن است با مصرف مکملها و یا با درمانهای تخصصی تر درمان شود. با خوردن غذاهای متنوع و سالم ممکن است بتوانید از بروز برخی انواع کم خونی پیشگیری کنید .
علائم کم خونی :
مهمترین علامت کم خونی احساس خستگی زودرس و فرسودگی است (گردآوری : انجمن ناجی) علائم دیگر شامل این موارد است :
ضعف
رنگ پریدگی پوست
ضربان نامنظم یا تند قلب
کوتاهی نفس
درد قفسهی سینه
احساس سبکی در سر و یا سرگیجه خفیف
مشکلات شناختی
بی حسی، کرختی یا سردی انتهای اندامها
سردرد
ممکن است در ابتدا کم خونی آنقدر خفیف باشد که متوجه علائم آن نشوید. اما شدت علائم با پیشرفت کم خونی افزایش مییابند.
علل ایجاد کنندهی کم خونی
خون از سلولهای خونی و مایعی به نام پلاسما تشکیل شده است (گردآوری : انجمن ناجی) سه نوع سلول خونی در پلاسما شناور هستند .
سلولهای خونی سفید (گلبولهای سفید): این سلولها با عفونتها مبارزه میکنند .
پلاکتها: این سلولها به لخته شدن خون پس از ایجاد جراحتها کمک میکنند .
سلولهای خونی قرمز (گلبولهای قرمز): این سلولها اکسیژن را از ریه ها به مغز، سایر ارگانهاو بافتها مختلف بدن حمل میکنند. بدن شما برای عملکردهای خود به خون حاوی اکسیژن احتیاج دارد .
خون اکسیژن دار کمک میکند تا انرژی لازم برای بدن تامین شود و گرمی و رنگ پوست سالم را ایجاد میکند. گلبولهای قرمز محتوی هموگلوبین هستند. هموگلوبین یک پروتین حاوی آهن است که عامل ایجاد رنگ قرمز خون است (گردآوری : انجمن ناجی) این ماده عامل اصلی انتقال اکسیژن از ریه ها به سایر نقاط بدن است و دی اکسید کربن را نیز از بافتهای بدن به ریه ها منتقل میکند تا در ریه ها از طریق بازدم دفع شوند .
بسیاری از سلولهای خونی از جمله گلبولهای قرمز به صورت مداوم در مغز استخوان تولید میشوند. مغز استخوان یک مادهی اسفنجی شکل قرمز رنگ است که درون برخی از استخوانهای بدن وجود دارد .
برای تولید گلبولهای قرمز و هموگلوبین، بدن به مصرف غذای حاوی پروتئین، ویتامینها و آهن نیاز دارد .
کم خونی حالتی است که در آن تعداد گلبولهای قرمز و یا میزان هموگلوبین آنها کمتر از میزان طبیعی است (گردآوری : انجمن ناجی) در کم خونی تخریب گلبولهای قرمز سریعتر از جایگزینی گلبولهای جدید است لذا خون گلبول قرمز کمتری خواهد داشت و در نتیجه میزان حمل اکسیژن به بافتهای بدن کاهش یافته و احساس خستگی ایجاد میشود .
کمخونی یا آنمی (به انگلیسی : Anemia) از واژه یونانی an-haima به معنی بدون خون گرفته شدهاست و عبارتست از نقص کمی و یا کیفی هموگلوبین که یک مولکول در درون گلبولهای قرمز است (گردآوری : انجمن ناجی) چون هموگلوبین وظیفه ترابری اکسیژن از ششها به بافتهای بدن را بر دوش دارد پس، کمخونی مایه بروز هیپوکسی (hypoxia) یا کم اکسیژنی در بافتها و اندامها میشود. از آنجاییکه سلولهای بدن برای بقای خود به اکسیژن وابسته هستند، درجههای گوناگون کمخونی میتواند شرایط بالینی گوناگونی را ایجاد کند .
نشانهها
بسیاری از مردم به کمخونی تشخیص داده نشده مبتلا هستند و نشانههای بیماری مبهم است (گردآوری : انجمن ناجی) اغلب افراد مبتلا به کمخونی از احساس سستی و یا خستگی همیشگی و یا هنگام فعالیت، احساس کسالت عمومی و گهگاهی ناتوانی تمرکز شکایت دارند. افراد مبتلا به شکلهای شدیدتر کمخونی بیشتر تنگی نفس خود را در هنگام فعالیت بدنی اعلام میکنند. شکل خیلی شدید کمخونی بدن را وامیدارد عارضه موجود را با افزایش برون ده قلب جبران کند که این خود موجب تپش قلب و تعریق میگردد و در پایان منجر به نارسایی قلبی میشود .
رنگ پریدگی چهره، کمرنگ شدن بستر ناخن در کمخونی متوسط تا شدید نشانه خوبی برای تشخیص است ولی همیشه به گونه روشن نیست. سایرعلائم سودمند عبارتند از: التهاب مخاط دهان (koilonychia) و ناخن قاشقی شکل (koilonychia). پایکا(میل به خوردن مواد غیرخوراکی): مانندخوردن خاک، کاغذ، موم، سبزه، ومو که میشود نشانه کمبود آهن باشد، با این وجود این حالت در کسانی که کم خونی نداشته باشند نیز دیده میشود. کمخونی مزمن در کودکان سبب اختلالات رفتاری میشود که نتیجه تکامل نامناسب سیستم عصبی در دوران نوزادی است و در کودکان سنین مدرسه موجب افت تحصیلی میشود .
تشخیص
عموماً پزشک آزمایش شمارش کامل خون را جزو آزمایشهای نخستین برای تشخیص کمخونی، درخواست میکند. علاوه بر گزارش شمار گلبولهای قرمز و مقدار هموگلوبین، دستگاه خودکار شمارنده اندازه گلبولهای قرمز را با فلوسیتومتری اندازه میگیرد که یک عامل مهم در افتراق میان علل گوناگون کمخونی میباشد. آزمایش گسترش (smear) رنگ شده خون در زیر میکروسکوپ نیز سودمند میباشد . در کشورهای پیشرفته ۴مؤلفه(شمارش گلبول قرمز، میزان هموگلوبین، میانگین حجم هرگلبول قرمز یا MCV ، پهنای گستردگی گلبولهای قرمز یا RDW) اندازه گیری میشود و موجب میگردد تا مؤلفههای هماتوکریت، میانگین هموگلوبین هر گلبول قرمز و میانگین غلظت هموگلوبین هر گلبول قرمز، از راه محاسبه بدست آید و با مقادیر طبیعی برای هر سن و جنسیتی مقابسه میشود. برخی شمارندهها هماتوکریت را آشکارا اندازه گیری میکنند. برای مردان بالغ هموگلوبین کمتر از gr/dl ۱۳، نشانه کمخونی است و برای زنان بالغ این مقدار gr/dl ۱۲ میباشد .
شمارش رتیکولوسیتها و روش کینتیک برای کمخونی در مراکز درمانی بزرگ در غرب بیشتر از گذشته رایج گردیده زیرا دستگاههای آزمایشگر نوین میتوانند رتیکولوسیت را هم بشمارند. شمارش رتیکولوسیت بمنزله سنجش میزان خونسازی مغز استخوان یا تعداد گلبولهای قرمز جوان است (گردآوری : انجمن ناجی) شاخص فرآوری رتیکولوسیت محاسبه نسبت میان میزان کمخونی با گستره افزایش رتیکولوسیت در پاسخ به بیماری است (گردآوری : انجمن ناجی) اگر درجه کمخونی بالا باشد حتی یک شمارش طبیعی رتیکولوسیت می تواند نشان دهنده پاسخ ناکافی بدن به بیماری باشد. اگر شمارنده خودکار در دسترس نباشد، شمارش رتیکولوسیت با روش دستی و رنگ آمیزی ویژه گسترش خون انجام میشود. گلبولهای قرمز جوان اندکی بزرگتر از گلبولهای قرمز پیر بوده و ویژگی پلی کرومازی (polychromasia) از خود بروز میدهند. حتی اگر منبع ازدست رفتن خون مشخص باشد، ارزیابی خونسازی میتواند کمک کند بفهمیم آیا مغز استخوان توانا است خون ازدست رفته را جبران کند یا خیر. وقتی علت کم خونی مشخص نباشد، پزشک معالج آزمایشهای دیگری را درخواست میکندمانند: سرعت ته نشست گلبولهای قرمز (ESR) ، اندازه گیری فریتین، میزان آهن سرم، ترانسفرین، میزان فولات سرم، میزان ویتامین B ۱۲سرم، الکتروفورز هموگلوبین، آزمایش عملکرد کلیه(همانند اندازه گیری کراتینین سرم). چنانچه تشخیص دشوار باشد٬ آسپیراسیون مغز استخوان و آزمایش روی آن٬ وضعیت سلولهای بنیادی مولد گلبولهای قرمز را مشخص میکند
دلایل کمخونی
سه دلیل اصلی کمخونی شامل: هدر رفتن حجم فراوانی از خون(به شکل حاد یا خونریزی شدید و بشکل مزمن به گونه کم کم و تدریجی ولی در مدت زمان طولانی)، ویرانی بیش از حد گلبولهای قرمز(همولیز)، و سستی و ناتوانی سیستم خونساز (hematopoiesis). کمخونی شایعترین بیماری خونی است (گردآوری : انجمن ناجی) کمخونی به علل گوناگون ایجاد میشوند .
دسته بندی
دو روش اصلی برای دسته بندی کمخونی عبارتنداز: روش کینتیک که برمحور ساخت و تخریب گلبولهای قرمز قرار دارد و روش مرفولوژیک که کمخونیها را بر پایه اندازه گلبول قرمز دسته بندی میکند. در روش مرفولوژیک از تستهای آزمایشگاهی سریع، ارزان و دست یافتنی استفاده میشود نمونه آن تعیین MCV است (گردآوری : انجمن ناجی) از سوی دیگر تمرکز زودهنگام بر روش کینتیک به پزشک معالج فرصت میدهد در موارد وجود علل گوناگون برای کمخونی، تندتر اقدام کند .
فرآوری در برابر ویرانی
روش کینتیک به نظربسیاری از صاحب نظران، پسندیدهترین دسته بندی بالینی برای کمخونی بشمار میرود. این دسته بندی اصولاً برپایه شمارش رتیکولوسیت (گلبول قرمز نابالغ) قرار دارد. کمخونی به دو گروه دشواری ساخت یا کاهش فرآوری گلبول قرمز در برابر افزایش تخریب یا ازدست رفتن خون تقسیم می شود. نشانهها بالینی ازدست رفتن یا ویرانی گلبولهای قرمز دربرگیرنده گسترش (smear) غیرطبیعی خون محیطی با نشانهها همولیز، افزایش لاکتات دهیدروژناز، حاکی از ویرانی سلولی است، یا نشانهها بالینی خونریزی، همانند مثبت شدن آزمایش مدفوع با معرف گایاک، یافتههای عکس برداری با اشعه ایکس، و یا خونریزی شدید .
اندازه گلبولهای قرمز
از راه مرفولوژیک، کم خونی بر پایه اندازه گلبولهای قرمز دسته بندی میشود. اندازه گلبول قرمز بر پایه میزان حجم میانه گلبولی یا MCV بیان میشود. اگر گلبولها کوچکتر از اندازه طبیعی باشند(کمتراز ۸۰فمتولیتر)، کم خونی میکروسیتیک و اگر اندازه طبیعی داشته باشند(۱۰۰-۸۰فمتولیتر)کم خونی نورموسیتیک، و چنانچه بزرگتر از طبیعی باشند(بیش از۱۰۰فمتولیتر)، کم خونی ماکروسیتیک نامیده میشود. این نما بسرعت برخی از علل رایج بروز کم خونی را نشان میدهد برای نمونه یک کم خونی میکروسیتیک اغلب حاصل کمبود آهن است (گردآوری : انجمن ناجی) در کار بالینی نخستین کار سنجش مقدار MCV است پس حتی در میان پزشکان پیرو روش کینتیک شکل سلولها همچنان بعنوان یک عنصر مهم در تشخیص باقیماندهاست .
کم خونی میکروسیتیک
کم خونی میکروسیتیک نخست نتیجه کمبود هموگلوبین است که میتواند چند دلیل داشته باشد :
دشواری در سنتز هِم
کم خونی کمبود آهن
کم خونی وابسته به بیماری مزمن(بیشتر بشکل یک کمخونی نورموسیتیک پدیدار میشود (
دشواری در سنتز گلوبین
دشواری زنجیره آلفا و بتا (تالاسمی (
بیماری هموگلوبین E
بیماری هموگلوبین C
بیماریهای گوناگون دیگر بواسطه هموگلوبین ناپایدار
آسیبهای سیدروبلاستیک
کم خونی سیدروبلاستیک ارثی
کم خونی سیدروبلاستیک اکتسابی دربرگیرنده مسمومیت باسرب
کم خونی سیدروبلاستیک برگشت پذیر
کم خونی کمبود آهن شایعترین گونه کم خونی بوده و علل فراوانی دارد. گلبولهای قرمز در زیر میکروسکوپ، بیشتر هیپوکروم(رنگ پریده) و میکروسیت(کوچک) هستند. کمخونی کمبود آهن بعلت مقدار ناچیز آهن در غذا و یا نبود جذب گوارشی آن برای جبران آهن ازدست رفته در عادت ماهانه و یا بیماری است (گردآوری : انجمن ناجی) آهن یک قسمت اصلی در ترکیب هموگلوبین است و کمبود آن سبب کاهش ورود هموگلوبین بداخل گلبول قرمز میشود. در ایالات متحده، ۲۰٪زنان در سنین باروری در مقایسه با ۲٪مردان بالغ، به کمخونی کمبود آهن دچار هستند. علت اصلی کمخونی کمبود آهن در زنان هدر رفتن خون در زمان عادت ماهانه میباشد. کمبود آهن بدون کم خونی در دختران نوجوان سبب پائین افتادن کیفیت تحصیلی و ضریب هوشی میشود .
کمبود آهن شایعترین حالت کمبود یک عنصر بایسته در سراسر جهان میباشد. کمبود آهن گهگاهی سبب زخم غیرطبیعی گوشه لب میشود .
کمخونی کمبود آهن همچنین میتواند بعلت زخمهای خونریزی دهنده دستگاه گوارش باشد. آزمایش خون پنهان در مدفوع (Fecal occult blood test) ، آندوسکوپی قسمت بالایی دستگاه گوارش، آندوسکوپی قسمت زیرین دستگاه گوارش (کولونوسکوپی) باید برای تشخیص زخمهای خونریزی دهنده صورت گیرد. در زنان یائسه و مردان، احتمال اینکه خونریزی دستگاه گوارش بعلت پولیپ کولون ویا سرطان کولورکتال باشد، خیلی بیشتر است (گردآوری : انجمن ناجی) از علل شایع کم خونی کمبود آهن، آلودگی با انگل کرم قلابدار، آمیب، شیستوزومیاز و تریکوریس تریکیورا(کرم شلاقی) است .
کم خونی نورموسیتیک
کم خونی نورموسیتیک وقتی است که هموگلوبین کاهش یافته ولی اندازه گلبولهای قرمز طبیعی است (MCV طبیعی). علل آن عبارتنداز :
خونریزی شدید یا هدر شدن شدید خون
کم خونی وابسته به بیماری مزمن
کمخونی آپلاستیک (نارسائی مغز استخوان (
کم خونی همولیتیک
کم خونی ماکروسیتیک
کم خونی مگالوبلاستیک: شایعترین نوع کم خونی ماکروسیتیک است که به کمبود ویتامین B ۱۲ یا اسیدفولیک یا هردو مربوط میشود. کمبود فولات یا ویتامین B ۱۲ میتواند به تهیدستی غذائی یا سوءهاضمه(بدی گوارش)مربوط باشد. کمبود فولات طبیعتاً عوارض عصبی ایجاد نمیکند ولی کمبود ویتامین B ۱۲، چنین میکند .
کم خونی پرنیسیوز: علت آن یک واکنش اتوایمون(سیستم دفاعی بدن علیه سلولهای خودی) علیه سلولهای دیواره معده میباشد. سلولهای دیواره فاکتورداخلی را ترشح میکنند که برای جذب ویتامین B ۱۲ غذا وجود آن بایستهاست (گردآوری : انجمن ناجی) بنابراین ویرانی سلولهای دیواره سبب نبود فاکتوراخلی و در نتیجه جذب ناچیز ویتامین B ۱۲ میشود .
کم خونی ماکروسیتیک: بعلت برداشتن قسمت عملیاتی معده همانند عمل جراحی بای پاس معده و کاهش جذب فولات و ویتامین B ۱۲ میشود رخ دهد. بنابراین پزشک معالج باید مراقب بروز کمخونی بهدنبال اینگونه اعمال جراحی باشد .
اعتیاد به الکل که سبب بزرگتر شدن گلبولهای قرمز میشود و گاه کمخونی بهمراه دارد .
متوترکسات، ریدوودین و دیگر داروهای مهارکننده تکثیر D.N.A
کم خونی ماکروسیتیک میتواند به کم خونی مگالوبلاستیک و کم خونی ماکروسیتیک غیرمگالوبلاستیک تقسیم شود. چرایی کم خونی مگالوبلاستیک در درجه نخست، نارسائی در سنتز D.N.A ضمن نگهداری سنتز R.N.A میباشد که سبب محدودیت در تقسیم سلولهای بنیادی خونساز میگردد. کم خونی مگالوبلاستیک بیشتر با افزایش شمار لوبهای هسته گلبول سفید (hypersegmentation) نوتروفیل(۶تا۱۰لوب) همراه است (گردآوری : انجمن ناجی) کم خونیهای ماکروسیتیک غیرمگالوبلاستیک به علل متفاوتی ایجاد میشوند(برای نمونه نبود توازن در سنتز D.N.A گلوبین) که بیشتر در الکلیسم بوجود میآید. افزون بر نشانهها غیراختصاصی کم خونی، شاخصهای ویژه کمبود ویتامین B ۱۲ شامل نوروپاتی محیطی و ویرانی مرکب تحت حاد نخاع شوکی بهمراه دشواریهای توازن قسمت خلفی ستون فقرات است (گردآوری : انجمن ناجی) دیگر نشانهها مشتمل بر زبان قرمز و نرم و التهاب زبان کوچک میباشد. درمان کمخونی بعلت نقصان ویتامین B ۱۲ برای نخستین بار ویلیام مورفی ابداع شد. وی خون سگها را از بدنشان بیرون میکرد تا حالت کمخونی در آنها ایجاد شود سپس مواد غذائی گوناگون به آنها میخوراند تا ببیند کدام ماده غذائی دوباره سلامتی را به آنها بر میگرداند. او کشف کرد خوردن مقدار بسیار جگر سبب بهبود بیماری میشود. سپس جرج ریچارد مینوت و جرج ویپل کوشش کردند ماده شفابخش را به روش شیمیائی از جگر استخراج کنند و توانستند ویتامین B ۱۲ را بدست بیاورند. این سه تن به گونه مشترک پاداش پزشکی نوبل را در سال۱۹۳۴برنده شدند .
کمخونی دوشکلی
وقتی دوعلت ایجاد کمخونی همزمان عمل کنند همانند ماکروسیتیک هیپوکروم که بعلت عفونت انگلی با کرمهای قلابدار بوجود میآید، این آلودگی منجر به کمبود آهن و ویتامین B ۱۲ یا اسید فولیک میشود یا بهدنبال تزریق خون بیش از یک اندیس غیرطبیعی گلبول قرمزدیده شود. شواهد دال بر علل انبوه با یک گستره پخش گلبول قرمز (RDW) افزایش یافته پدیدار میشود که دال بر وجود اندازه گلبول قرمز خیلی بیشتر از اندازه روشن است .
کمخونی اجسام هینز
جسم هینز اجسام غیرطبیعی هستند که در اینگونه بیماری در داخل گلبولهای قرمز پایه ریزی میشوند. این شکل کم خونی میشود با مصرف برخی داروها ایجاد شود این بیماری در گربه نیز با خوردن پیازویا استامینوفن ایجاد میشود. محرک بروز این بیماری در سگ، خوردن پیاز یا روی و اسب با خوردن برگ افرای قرمز میباشد .
کم خونیهای خاص
کم خونی در نوزادان نارس که در نوزادان نارس ۶-۲هفته پس از زایش ظاهر شده و نتایج بعلت سرکوب شدن پاسخ اریتروپوئیتین به افت مقدار هماتوکریت است .
کم خونی فانکونی که یک عارضه ارثی است که کم خونی آپلاستیک و برخی عوارض غیرطبیعی دیگر را سبب میشود .
کم خونی همولیتیک یک دسته نشانهها مانند یرقان و افزایش میزان لاکتات دهیدروژناز با علل نهفته انبوه را با خود بهمراه دارد. این بیماری میتواند اتوایمیون، ایمیون، ژنتیکی و یا دستکاری فیزیکی همانند جراحی قلب باشد. کم خونی همولیتیک میتواند بخاطر کمبود مواد مورد نیاز خونسازی به بروز کم خونی میکروسیتیک، کم خونی نورموکرومیک و یا بخاطر رهاسازی گلبولهای قرمز نارس در جریان خون یک کم خونی ماکروسیتیک بینجامد .
کم خونی همولیتیک اتوایمون گرم یک نوع کم خونی است که بدن شخص به گلبولهای قرمز خودش حمله میکند که در درجه نخست بوسیله IgG انجام میشود .
کم خونی همولیتیک بواسطه آگلوتینین سرد که نخست با دخالت IgM پدیدار میشود
اسفروسیتوز ارثی یک آسیب ارثی است که سبب آسیب دیدگی غشاء گلبولهای قرمز میشود که برآیند اینکه سلول جدا شده و بدست طحال نابود میشود. این امر مایه کاهش شمار گلبولهای قرمز درگردش خون شده و درنتیجه کم خونی ایجاد میشود .
کمخونی داسیشکل یک بیماری ارثی است که بعلت وجود ژن هموگلوبین S هموزیگوت ایجاد میشود .
کم خونی پرنیسیوز یک شکل از کم خونی مگالوبلاستیک است که به کمبود ویتامین B ۱۲ بواسطه اختلال در جذب آن، مربوط میباشد
کم خونی میلوفتیزیک یک نوع شدید از کم خونی است که بعلت جایگزین شدن مغز استخوان با مواد دیگر همانند تومورها یا گرانولوماهای بدخیم بوجود میآید .
پیامدهای احتمالی
کم خونی قابلیت فعالیتهای بدنی را محدود میکند. دلیل آن تحمیل شرایط بیهوازی(متابولیسم تخمیری) به ماهیچهها میباشد. کمخونی میتواند پیامدهای گوناگونی داشته باشد همانند هیپوکسی (کم اکسیژنی)، ناخن رنگ پریده یا ناخن سخت شده، رنگ پریدگی، ضغف ایمنی و نبود تحمل سرما و در کودکان احتمال بروزاختلالات رفتاری. کم اکسیژنی برآمده از کمخونی میتواند وضعیت بیماری مزمن قلبی- عروقی را بدتر کند .
کم خونی در دوران بارداری
در ایالات متحده، ۲۰٪زنانی که در سنین باروری هستند، دچار کم خونی میباشند. اغلب بانوان نشانههای بیماری را به فشارهای زندگی روزمره ربط میدهند. دشواریهای احتمالی که دامنگیر جنین میشود، زایش زودهنگام(نوزاد نارس)، مرگ داخل رحمی، پارگی کیسه آب و عفونت میباشد. زنان بالغ به طور متوسط روزی ۲میلیگرم آهن از دست میدهند. بنابراین یک بانوی باردار باید مقدار همانندی آهن از راه غذا دریافت کند تا کمبود جبران شود. بعلاوه زنان در دوران بارداری حدود۵۰۰میلی گرم آهن از دست میدهند درحالیکه میزان از دست رفتن آهن در عادت ماهانه۴تا۱۰۰میلی گرم است (گردآوری : انجمن ناجی) پیامدهای احتمالی برای مادر دربرگیرنده نشانهها قلبی – عروقی، کاهش قدرت بدنی و نیروهای عقلانی، کاهش عملکرد سیستم ایمنی بدن، خستگی، کاهش اندوخته خون محیطی، و افزایش نیاز به تزریق خون در دوران پس از زایمان است .
درمان کم خونی
درمانهای متفاوتی برای کمخونی هست که بر پایه شدت بیماری و عامل ایجاد کننده آن قرار دارد. کمبود آهن بخاطر تهیدستی غذایی در بالغین فاقد عادت ماهانه(زنان یائسه و مردان)، گاهی دیده میشود. درتشخیص کمبود آهن، لازم است یک جستجو برای علل احتمالی از دست رفتن آهن صورت گیرد همانند خونریزی دستگاه گوارش از زخمهای گوارشی و یا از سرطان کولون. کمبود آهن خفیف تا میانه با تجویز آهن بشکل فروس سولفات و یا فروس گلوکونات درمان می شود. مصرف ویتامین ث مایه افزایش جذب آهن میشود .
تجویز ویتامین خوراکی(اسید فولیک) و یا تزریقی زیرجلدی سیانو کوبالامین(ویتامین B12) ، کمبودهای مربوطه را درمان مینماید. در کمخونی وابسته به بیماری مزمن، کمخونی مربوط به شیمی درمانی، یا یک کمخونی مربوط به بیماری کلیه، برخی پزشکان معالج با تجویز پروتئین اریتروپوئیتین نوترکیب کوشش در تحریک کردن فرآوری گلبول قرمز دارند. در موارد کمخونی شدید ویا خونریزی در حال پیشرفت، تزریق خون ممکن است لازم باشد .
تزریق خون برای درمان کم خونی
پزشکان عموماً میکوشند حتی المقدور خون برای بیمار تجویز نکنند، زیرا عوارض انتقال خون در بیماران زیاد است (گردآوری : انجمن ناجی) اصل فیزیولوژیک کاهش دریافت اکسیژن بواسطه کم خونی و عوارض جانبی آن، بااین یافته که تزریق خون لزوماً سبب تخفیف عوارض جانبی نمیشود، در تعادل قرار دارد. در خونریزی حاد و شدید، تزریق خون بیشتر زندگی بخش است (گردآوری : انجمن ناجی) بررسیهای بالینی که راهکار افزایش تزریق خون را با راهکار محافظه کارانه تزریق خون در بیمار با کمخونی شدید مقایسه کردهاند نتوانستند دلیلی پیدا کنند که افزایش تزریق خون را توجیه کند. بعلاوه برخی بررسیهای گذشته نگر افزایش عوارض پهلویی بهدنبال تزریق گسترده خون را نشان دادند .