قال على علیه السلام:
«التَّوْبَةُ عَلى ارْبَعَةِ دَعائِمٍ: نَدَمٌ بِالْقَلْبِ، وَ اسْتِغْفارٌ بِاللِّسانِ، وَ عَمَلٌ بِالْجَوارِحِ وَ عَزْمٌ انْ لایَعُودَ»
«توبه بر چهار پایه استوار است 1- پشیمانى درونى
2- استغفار زبانى
3- استغفار عملى
4- تصمیم جدّى بر عدم بازگشت به گناه».
شرح و تفسیر
برداشت غالب مردم از توبه نادرست است و لذا آثار آن هم در توبههاى فردى و اجتماعى كم است (گردآوری : انجمن ناجی)
توضیح این كه ساختمان عظیم توبه بر روى یكى دو پایه بنا نمىشود، بلكه باید اركان چهارگانه آن مراعات گردد. با توجّه به این مقدّمه كوتاه، به شرح اصول چهارگانه توبه مىپردازیم: ركن اوّل: نخستین قدم توبه پشیمانى درونى است، حقیقتاً در درون قلب و روح و جان تائب تحوّل و انقلابى رخ دهد و از گناهى كه مرتكب شده تنفّر پیدا كند و پشیمان گردد. ركن دوم: هر چند پشیمانى درونى اوّلین گام توبه است، ولى تنها ركنآن نیست. بدین جهت باید این تحوّل و انقلابى كه در درون او پیدا شده در سایر اعضاء بدنش نیز اثر بگذارد و به وسیله زبان، كه ترجمان قلب است، آشكار گردد. زبان هم به دنبال قلب از گناه توبه كند و استغفار گوید.
بنابراین هماهنگى قلب و زبان در تنفّر از گناه، دو ستون از ستونهاى چهارگانه توبه است (گردآوری : انجمن ناجی)
ركن سوم: این است كه این حالت ندامت و پشیمانى از زبان به سایر اعضا هم منتقل شود و آنها را به عكس العمل وادارد، تا انسان براى جبران گذشته كارى انجام دهد. اعضاء انسان در این مرحله سه كار مىتواند انجام دهد، تا نهال نوپاى توبه استحكام یابد و بارور گردد:
الف) حق و حقوق مردم كه بر اثر گناهان پایمال شده را جبران كند؛ اگر غیبتى كرده، حلّیت بطلبد. اگر قلب مؤمنى را شكسته جبران كند. اگر مال مردم را تلف كرده، جبران نماید. خلاصه هر حقّى از هر شخصى بر عهده اوست ادا كند.
ب) حقوق خداوند را نیز ادا كند؛ اگر عبادتى را ترك كرده انجام دهد.اگر ترك آن عبادت قضا و كفّارهاى دارد بجا آورد. و این امور را به پس از مرگ موكول نكند!
ج) بدىها و خطاها و گناهان گذشته را با خوبىها و عبادات جبران نماید. شاهد بر این مرحله از توبه جمله «الّا الَّذینَ تابُوا وَ اصْلَحُوا»؛ «مگر كسانى كه توبه كردند و (به دنبال آن) خود را اصلاح نمودند». مىباشد، كه در آیات متعدّدى از قرآن مجید آمده است (گردآوری : انجمن ناجی) گناه مثل بیمارى است و اگر گناه كبیره باشد همانند بیمارىهاى سخت است، شخصى كه مبتلى به بیمارى سختى مىگردد و پس از معالجه و مداوا از بستر برمىخیزد،
قواى او تحلیل رفته، چشمها گودافتاده، لاغر شده و توانایى لازم ندارد.
باید علاوه بر معالجه و درمان، تقویت شود تا نیروى خویش را بازیابد.
گناه نیز ایمان و فضایل انسانى را تضعیف مىكند، پس از توبه باید آن فضایل تضعیف شده را با كارهاى صالح و شایسته تقویت نمود.
ركن چهارم: تصمیم به ترك گناه در آینده، یعنى توبه راه را به انسان تا آخر عمر نشان دهد. نتیجه این كه توبه طبق فرمایش امام على علیه السلام یك تحوّل كامل ایجاد مىكند و تنها تعلّق به زبان ندارد. در مورد جامعه هم چنین است، جامعه گناه زده پس از توبه باید این مراحل چهارگانه را طى كند.
کتاب(110 سرمشق از سخنان حضرت على (ع)