صفرا چیست؟ صفرا مایعی است که در کبد ساخته شده ودر کیسه صفرا ذخیره وتغلیظ می گردد تا موقعی که بدن نیاز به هضم چربیها پیدا کند.در این زمان کیسه صفرا منقبض شده وصفرا را از طریق مجاری صفراوی به داخل روده کوچک می ریزد،جایی که صفرا به هضم چربیها کمک می کند .صفرا حاوی آب، کلسترول،نمک های صفراوی،پروتئین ها وبیلی روبین است (گردآوری : انجمن ناجی) نمک های صفراوی،باچربی ها ترکیب می شوند وبیلی روبین (رنگ دانه)نیز به صفرا و مدفوع رنگ زرد میدهد.
سنگهای صفرا چگونه تشکیل می شوند؟
سنگهای کیسه صفرا اجسام بلوری هستند که به دلیل سخت ومتراکم شدن اجزای طبیعی وغیر طبیعی صفرا به وجود می آیند.
انواع سنگ صفرا:
1)سنگ های کلسترولی:حدود 80% سنگهای صفرا از رسوب کلسترول ایجاد می شود وبه سنگهای کلسترولی cholesterolمعروف هستند. در بسیاری از افراد که دچار سنگهای کیسه صفرا می شوند میزان کلسترول موجود در صفرا بیش از حدی است که بتواند به حالت محلول پایدار باقی بماند ودر نتیجه در صفرای فوق اشباع باکلسترول، بلورهای کلسترول تشکیل می شود. رسوب تدریجی کلسترول بر روی یکدیگرمنجر به پیدایش سنگهای صفراوی کلسترولی می شود.
2)سنگهای رنگ دانه ای یا(پیگمانته): سنگهای کوچک وتیره ای هستند که از بیلی روبین ساخته می شوند. عوامل موثر در ایجاد سنگهای رنگ دانه ای عبارتند از: الف)عوامل ژنتیکی:مثلاً در آسیائیها بیشتر از سایر نقاط است (گردآوری : انجمن ناجی) ب)سیروز الکلی ج)عفونت مزمن مجاری صفراوی د)اختلالات خونی ارثی مانند کم خونی داسی شکل(که درآن بیلی روبین زیادی تشکیل می شود. ذ)سن بالا
به طور کلی عواملی که در ایجادسنگ کیسه صفرادخالت دارند کدامند؟
1)وراثت:سنگ کیسه صفرا در بعضی خانواده ها بیشتر است وبه خصوص در بستگان درجه اول کسانی که سنگ کیسه صفرا گرفته اند بیشتر دیده می شوند.
2)نژاد: بومیان آمریکا وآسیائیها استعداد ژنتیکی برای ترشح میزان زیادی کلسترول در صفرا دارند و در آفریقا سنگ صفرا نادر است (گردآوری : انجمن ناجی)
3)جنس:سنگ کیسه صفرا در 10%زنان و5%مردان بالغ در جامعه دیده می شود.
4)هورمون استروژن:به نظر می رسدمصرف قرصهای حاملگی (حاوی استروژن)سطح کلسترول را در صفرا افزایش وحرکت کیسه صفرا را کاهش می دهند که این دو مورد می توانند منجر به سنگ صفراوی شوند.
5)چاقی: مطالعات نشان داده که تا 50% افراد خیلی چاق دچار سنگ کیسه صفرا میگردند و چاقی به خصوص در سن زیر 50 سالگی باعث تشکیل سنگ کیسه صفرا می شود.
6)سن: با افزایش سن احتمال سنگ کیسه صفرا بالا می رود به طوریکه اغلب بیماران دچار سنگ کیسه صفرا در سنین 50 تا 70 سالگی هستند .
7)داروها: مصرف داروهای پایین آورنده چربی خون به خصوص کلوفیبرات احتمال تشکیل سنگ صفرا را افزایش می دهند. همچنین مصرف سفتریاکسون نیز در تشکیل سنگ صفرا نقش دارد. 8)دیابت(بیماری قند): در دیابتی ها سنگ کیسه صفرا سه برابر افراد عادی دیده می شود.
9)رژیم غذایی:مصرف گوشت قرمز و تخم مرغ ،شیرینی فراوان وحبوبات به مقدار زیاد باعث افزایش احتمال سنگ کیسه صفرا می شود. مصرف میوه وسبزی تازه احتمال بروز سنگ کیسه صفرا را کم می کند وبه همین دلیل شیوع سنگ کیسه صفرا در گیاه خواران بسیار پایین است (گردآوری : انجمن ناجی) فعالیت و تحرک کم وهمچنین یبوست درتشکیل سنگ کیسه صفرا مؤثر است (گردآوری : انجمن ناجی)
10)کاهش سریع وزن: در کاهش سریع وزن ، کبد کلسترول اضافی را به درون کیسه صفرا ترشح نماید که می تواند باعث ایجاد سنگ صفراوی شود.
نشانه های سنگ صفراوی چیست؟
بسیاری از افراد دارای سنگ صفراوی نشانه ای ندارند(50%). این سنگهای (بی علامت)تداخلی با عملکرد کیسه صفرا،کبد یا لوزالمعده نداشته ونیازی به درمان ندارند. 1) درد: درد به علت انسداد مجرای خروجی صفراوی(مجرای سیستیک)ومعمولاً پس از خوردن غذای پر چرب وسنگین شروع می شود و 30 دقیقه تا چند ساعت طول می کشد سپس بهبود می یابد. این دردها که از خفیف تا خیلی شدید متغیر است در قسمت بالای شکم و زیر دنده های انتهایی راست حس می شود وبه کتف و شانه راست ویا به اطراف معده(اپی گاستر) انتشار می یابد. 2) تهوع واستفراغ
3) یرقان(زردی)
4) تبولرز
5) مدفوع خاکستری
6) نفخ وسوء هاضمه
شایعترین عارضه سنگ کیسه صفرا التهاب حاد کیسه صفرا است (کوله سیستیت حاد) که در این مورد کیسه صفرا بزرگ و حساس است (گردآوری : انجمن ناجی) تکرار حملات حاد منجر به التهاب مزمن کیسه صفرا می شود که با تب همراه بوده ودر لمس نیز شکم حساس است (گردآوری : انجمن ناجی)
تشخیص و بررسی احتمالی: اقدامات تشخیصی می تواند شامل موارد زیر باشد. آزمایش خون شامل شمارش سلولهای خونی و بیوشیمی خون،سی تی اسکن،سونوگرافی کیسه صفرا،کوله سیستوگرافی(عکسبرداری از کیسه صفرا با ماده حاجب واشعه ایکس) و نیز عکسبرداری ساده از کیسه صفرا با اشعه ایکس.
درمان:
در مواردی که سنگ کیسه صفرا علامتی ایجاد نمی کند، نیاز به درمان وجود ندارد. 1) درمان دارویی 2) درمان جراحی 3) سنگ شکنی با امواج صوتی( لیتوتریپسی).
1)درمان دارویی:
به محض اطمینان از وجود سنگ کیسه صفرا درمان ضروری می شود حتی اگر احساس هیچ نوع ناراحتی نشود زیرا خطر بسته شدن مجرای صفراوی وجود دارد.در شرایطی که جراحی با خطر توام باشد درمان با دارو برای سنگهای کوچک کلسترول بهتر از جراحی است (گردآوری : انجمن ناجی) اما چنانچه سنگها دارای مواد دیگری مانند کلسیم باشد ویا سنگ در مجرای صفرا مستقر شده باشد درمان با جراحی یا اولتراسون امکانپذیر است (گردآوری : انجمن ناجی) رایج ترین داروی حل کننده سنگ صفرا کنودئوکسی کولیک اسید است البته اورسودئوکسی کولیک اسید نیز قابل مصرف است (گردآوری : انجمن ناجی)
معایب درمان دارویی: 1- درمان طولانی (چند سال)
2- عوارض جانبی مانند اسهال
3- عود مجدد سنگ صفراوی بعد از قطع دارو
4- افزایش کلسترول خون وایجاد تصلب الشرائین (آترو اسکلروز) داروهای گیاهی:متخصصان گیاهان دارویی معتقدند اگر روغن زیتون به مقدار زیاد و روزانه 1 الی 2 قاشق سوپخوری میل شود سنگ کیسه صفرا را دفع می کند.
2) درمان جراحی: کاربرد جراحی وبرداشتن کیسه صفرا موقعی است که بیمار بیش از 48 ساعت علائم التهاب حاد کیسه صفرا را داشته ویا دردهای کولیکی راجعه(قولنج صفراوی) همراه با سنگ داشته باشد. عمل جراحی می تواند به روش باز ویا با لاپاراسکوپی باشد .
عمل لاپاراسکوپی:
با ایجاد چند سوراخ کوچک بر روی پوست برای مشخص کردن وبرداشتن کیسه صفرا انجام میشود درد و زمان بستری بعد از عمل در این روش کمتر است (گردآوری : انجمن ناجی)
رژیم غذایی بعد از عمل :
معمولاً بعد از عمل مواد جوشیده وشیرین بهتر تحمل می شودرژیم غذایی نرم وکم چربی داده می شود . پیشگیری: برای کاهش خطر ابتلا به سنگ صفراوی نکات زیر را رعایت کنید: 1- از خوردن غذاهای چرب وحاوی کلسترول زیاد خودداری کنید. 2- تحرک کافی داشته باشید . 3-حتی الامکان از روشهای جلوگیری از بارداری به غیر از قرص خوراکی استفاده کنید . 4- سبزیجات ومیوه جات بیشتری میل کنید . 5- وزن ایده آل داشته باشید،چاقی مضر است (گردآوری : انجمن ناجی) 6- از استعمال الکل ودخانیات پرهیز کنید. 7-بیش از دو بار حاملگی مضر است (گردآوری : انجمن ناجی)
انواع سنگ کيسه صفرا و علائم آنها
سنگ هاي کيسه هاي صفرا ساختمان هايي بلوري دارند. که به واسطه ي ساخت و متراکم شدن اجزاي طبيعي يا غيرطبيعي صفرا تشکيل مي شوند. 80 درصد آن ها به طور عمده از نوع کلسترولي هستند و 20درصد آنها را سنگ هاي رنگدانه اي(پيگمانته) تشکيل مي دهند که مرکب از املاح کلسيم و به ويژه بيلي روبينات کلسيم هستند.
در بسياري از افرادي که دچار سنگ هاي کيسه ي صفرا مي شوند ميزان کلسترول موجوددرصفرا بيشترازحدي است که بتواند به حالت محلول پايداري باقي بماند. يعني در واقع صفرا از نظر کلسترول، حالت فوق اشباع پيدا مي کند و در نتيجه در صفراي فوق اشباع برخي بيماران، کريستال هاي ميکروسکوپي کلسترول تشکيل مي شود.
رسوب تدريجي کلسترول بر روي يکديگرمنجربه پيدايش سنگ هاي صفراوي کلسترولي ميکروسکوپي مي شود. از طرفي اختلالاتي که باعث کاهش حرکات کيسه ي صفرا مي شوند،( نظير جراحي، سوختگي ها، بارداري، قرص هاي ضدبارداري خوراکي) ازجمله عوامل ايجاد سنگ صفرا هستند.
در طي سه ماهه ي سوم بارداري، به علت تغيير در ترکيب ذخيره ي اسيد صفراوي و ظرفيت حمل کلسترول صفرا، اشباع کلسترول افزايش قابل توجهي پيدا مي کند .که اين خود به تشکيل سنگ کيسه صفرا کمک مي کند. همچنين بررسي او لتراسونوگرافيک نشان داده است که، انقباض کيسه ي صفرا در پاسخ به يک وعده غذا، بسيار بطئي شده و اين مسئله منجر به اختلال در تخليه ي کيسه ي صفرا مي شود. همچنين ديده شده است که 10تا 20 درصد افرادي که به کمک غذاهاي بسيار کم کالري دچار کاهش وزن سريع شده اند، گرفتار سنگ کيسه ي صفرا مي شوند.
امروز شواهد زيادي حاکي از ارتباط بين کلسترول غذايي و تشکيل سنگ هاي صفراوي در دست است (گردآوری : انجمن ناجی) افزايش کلسترول در برنامه ي غذايي مبتلايان به سنگ صفراوي موجب ترشح بيش تر کلسترول در صفرا مي شود و همين تغييرات به عنوان زمينه ساز تشکيل سنگ هاي صفراوي کلسترولي شناخته شده اند.
همان طور که گفته شد علاوه بر سنگ هاي کلسترولي، سنگ هاي رنگ دانه اي نيز نوع ديگري از سنگ هاي صفراوي اند که بخصوص در آسيايي ها شايع بوده و اغلب با عفونت سيستم صفراوي همراه اند.
داشتن يبوست، مصرف رژيم غذايي پر چرب،مصرف بيش از اندازه تخم مرغ، و فقدان ورزش و فعايت بدني نيز در ايجاد رسوب صفراوي موثر است (گردآوری : انجمن ناجی)
عوامل مستعد کننده ي ايجاد سنگ هاي صفراوي کلسترولي عبارت است از:
1- چاقي، که باعث افزايش ترشح کلسترول در صفرا مي شود.
2- کاهش وزن سريع
3- هورمون هاي جنسي زنانه : هورمون استروژن، داروهاي حاوي استروژن و قرص هاي ضدبارداري خوراکي به عنوان عوامل مستعد کننده شناخته شده اند.
4- بيماري هاي روده ي کوچک و يا برداشتن آن در طي عمل جراحي
5- افزايش سن
6- کاهش تحريک کيسه ي صفرا به دنبال تغذيه وريدي طولاني مدت، روزه گرفتن، بارداري و ...
7- درمان با کلوفيبرات
8- کاهش ترشح اسيد صفراوي به دنبال سيروز صفراوي اوليه
9- رژيم غذايي پرچرب
10- آسيب طناب نخاعي
همچنين ديده شده است که، داشتن یبوست ، مصرف رژيم غذايي پر چرب،مصرف بيش از اندازه تخم مرغ، و فقدان ورزش و فعايت بدني نيز در ايجاد رسوب صفراوي موثر است (گردآوری : انجمن ناجی)
عوامل موثر در ايجاد سنگ هاي رنگدانه اي عبارت اند از:
1- ژنيتک
2- سيروز الکلي
3- سن بالا
4- عفونت مزمن سيستم صفراوي يا عفونت انگلي
علائم بيماري
وجود دو حالت تهوع و سرگيجه با هم ديگر از بهترين علائم سنگ صفرا و به طور کلي بيماري هاي کيسه ي صفراست (گردآوری : انجمن ناجی)
اغلب بيماران مبتلا به سنگ کيسه صفرا، بانوان چاق، با قدرت باروري و با شکم بزرگ و بالاي چهل يا پنجاه سال مي باشند. انسداد مجرا به وسيله ي سنگ موجب افزايش فشارداخل مجرا واتساع اين عضو مي شود. که با انقباضات مکررصفراوي بر طرف نمي شود. نشانه ي ديگر، درد يا فشار شديد و مداوم در ناحيه ي سردل است (گردآوری : انجمن ناجی) که اغلب به ناحيه ي بين دو کتف و کتف راست يا شانه انتشار مي يابد. شروع دردها معمولاً ناگهاني است و در عرض چند دقيقه شدت آن بالا رفته و به حد ثابت مي رسد. همچنين مي تواند با شدت زيادي 1 تا 4 ساعت ادامه يابد و سپس به تدريج يا به سرعت بر طرف شود.
اين دردها ممکن است به دنبا ل مصرف يک غذاي چرب و خوردن مقادير زيادي غذا بعد از يک دوره گرسنگي طولاني و حتي گاهي به دنبال يک غذاي معمولي ايجاد شود. به طور معمول،درد در سه الي پنج ساعت بعدازصرف غذا شروع مي شود ولي گاهي بلافاصله بعد از مصرف غذا هم ظاهر مي شود و خود را به شکل زخم هاي اثني عشر نشان مي دهد، منتها با اين تفاوت که با خوردن غذا بهتر نمي شود و تنها با استفراغ کردن آرام مي گيرد. درد با تهوع و دل به هم خوردگي و استفراغ همراه است (گردآوری : انجمن ناجی) بسياري اوقات با مصرف غذاهاي چرب و سنگين، تخم مرغ، شکلات، کاکائو، شيريني هاي خامه اي، ، درد شروع شده يا شدت مي يابد.
وجود دو حالت تهوع و سرگيجه با هم ديگر از بهترين علائم سنگ صفرا و به طور کلي بيماري هاي کيسه ي صفراست (گردآوری : انجمن ناجی) نفخ و آروغ زدن و عدم تحمل غذاهاي چرب و سوء هاضمه نيز همراه با اين بيماري ديده مي شود.
سنگ کيسه صفرا غالباً نامشخص و مخفي است و مدت ها بدون آن که علامت مهمي از خود نشان دهد يا مزاحمتي فراهم آورد، باقي مي ماند .
از آنجا که عامل ايجاد حدود 90 درصد سنگ هاي صفراوي، کلسترول است (گردآوری : انجمن ناجی) بنابراين رژيم کم چربي و کم کلسترول توصيه مي شود.البته در مواردي که چربي مسبب بروز علائم نباشد، نياز به رژيم فوق نيست.
در حملات حاد سنگ کيسه ي صفرا، جهت کاهش انقباضات کيسه و کاهش درد نيز، از رژيم کم چربي استفاده مي شود. کلسترول، به واسطه ي تغذيه، به ويژه غذاهايي مثل تخم مرغ و چربي هاي حيواني به بدن مي رسد. کلسترول صفرا پس از ريخته شدن به روده (جهت هضم مواد چرب) مجدداً جذب مي شود و به کبد برمي گردد تا دوباره براي ساخت صفرا استفاده شود. بدين ترتيب کلسترول صفرا بين کبد و روده ها در چرخش است (گردآوری : انجمن ناجی)
چربي هاي مواد غذايي حيواني مانند، خامه، کره، کليه ي گوشت ها و... داراي کلسترول مي باشند. ولي غذاهاي گياهي به هيچوجه کلسترول ندارند. يعني کليه ي چربي هاي گياهي مثل روغن زیتون ، آفتاب گردان، سویا و کليه ي مغزها مثل گردو ،بادام و ... بدون کلسترول اند.
در صورتي که کيسه ي صفرا تنبل شده باشد، دريافت متوسط چربي براي تحريک انقباض آن و ممانعت از رکود صفرا، مطلوب خواهد بود.
گوشت هاي حيواني داراي چربي هايي به صورت مخفي در بين لايه هاي خود هستند که در بطور ظاهري به نظر نمي آيند. گوشت ماهي جزو گوشت هاي کم چرب بوده و کلسترول آن نسبت به گوشت مرغ و گوشت هاي قرمز کم تر است (گردآوری : انجمن ناجی)
براي مثال در اين جا مقدار کلسترول در چند ماده ي غذايي براي آگاهي شما آورده شده است:
* پنير چدار: داراي 105 ميلي گرم کلسترول در هر 100 گرم است (گردآوری : انجمن ناجی)
* يک زرده ي تخم مرغ کامل داراي 1602 ميلي گرم کلسترول است (برعکس سفيده ي تخم مرغ که کلسترول ندارد).
* شير 2درصد چربي: حاوي 8 ميلي گرم کلسترول و شير کامل داراي 14 ميلي گرم کلسترول در هر 100 گرم است (گردآوری : انجمن ناجی)
* ماست کم چرب: حاوي 6 ميلي گرم کلسترول در هر 100 گرم است (گردآوری : انجمن ناجی)
* کره ي حيواني: حاوي 219 ميلي گرم کلسترول در هر 100 گرم است (گردآوری : انجمن ناجی)
همان طور که گفته شد، کليه ي چربي هاي گياهي و دانه هاي گياهي کلسترول ندارند.
در صورتي که کيسه ي صفرا تنبل شده باشد، دريافت متوسط چربي براي تحريک انقباض آن و ممانعت از رکود صفرا، مطلوب خواهد بود.
رعايت نکات تغذيه اي زير براي افراد مبتلا به سنگ کيسه صفرا مفيد مي باشد:
1- افراد داراي سنگ کيسه صفرا و يا مستعد به ابتلا، بهتر است از چربي هاي گياهي و غيراشباع به ويژه روغن زيتون به عنوان جايگزيني براي چربي هاي حيواني استفاده کرده، وغذاهاي گياهي را به ميزان بيشتري در رژيم غذايي خود بگنجانند.
2- مصرف سبزيجات فراوان و ميوه ها به دليل فيبربالاي آن ها براي تمام اين افراد توصيه مي شود.
3- غلات کامل، سبوس و نان هاي سبوس دار بايد در رژيم غذايي اين افراد گنجانده شود، زيرا سبوس اين خاصيت را دارد که به مواد صفراوي ريخته شده به روده متصل شده و سپس آن ها را از بدن دفع کند همانطورکه توضيح داده شد، در حالت عادي کلسترول موجود در مواد صفراوي پس از ريخته شدن به روده، دوباره به سمت کبد برگشته تا در ساخت اسيد صفراوي به طور مجدد شرکت کند. در اين حالت کبد مجبور است از کلسترول موجود در خون برداشت کند، که اين خود باعث کاهش کلسترول خون از يک طرف و کاهش کلسترول موجود در صفرا از طرف ديگر مي شود.
4- از مصرف غذاهاي سرخ کرده، آجيل، سس، آب گوشت، نيمرو، کره، خامه و ساير غذاهاي پرچرب بايد پرهيز شود. بهترين راه تامين چربي عبارت است از استفاده از چربي هاي گياهي، گوشت لخم، شير و گوشت ماهي.
5- چربي هاي قابل رويت بايد به طور کامل از گوشت پاک شود و غذاها بيش تر از طريق پخت کردن و برشته کردن تهيه شوند.
6- سوسيس، ماهي کنسرو شده در روغن، سس هاي خامه دارومايونز نيز بايد محدود شود.
7- پروتئين دريافتي نيز بايد از طريق شيرکم چرب، پروتئين هاي گياهي، سفيده ي تخم مرغ، گوشت هاي کم چرب (مثل ماهي)، تامين شوند.
8- امروزه ثابت شده است که،مصرف ويتامين هاي گروه B به ويژه B6، اسيدفوليک و B12 نقش مهمي در حذف چربي ها در بدن بازي مي کنند.