معرفی اجمالی :
محدث بزرگ و فقيه دانشمند، صاحب تأليفات ارزشمند و گرانبها، شيخ الاسلام و زعيم شيعه، محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسين، معروف به شيخ حر عاملی، در شب جمعه 8 رجب سال 1033 ق در روستای مشغره در منطقه جبل عامل لبنان، در خانوادهای مذهبی، اهل علم و علاقه مند به خاندان رسول خدا( ص) به دنيا آمد.
نسب
وی از نوادگان حر بن يزيد رياحی است؛ همان كه با حسين بودن را بر دنيا و ما فيها ترجيح داد و حريت را با كردار خويش معنا كرد.
خاندان
خاندان شيخ، به خاندان آل حر معروفند كه خاندانی بزرگ و اصيل و ريشهدار بودهاند و فقها و دانشمندان بزرگی را پرورش دادهاند. پدر شيخ حر عاملی، شخصيتی فاضل، دانشمند، صالح، اديب، فقيه، ثقه، حافظ و آگاه به فنون عربی و مورد مراجعه عموم مردم بوده است (گردآوری : انجمن ناجی) عموی وی شيخ محمد بن علی بن محمد حر عاملی، صاحب كتاب الرحلة، حواشی و تعليقات و فوائد و ديوان شعر بزرگی است (گردآوری : انجمن ناجی)
پسر عمويش حسن بن محمد بن علی، دانشمندی فاضل و اديب بود و جدّش شيخ علی بن محمد حر عاملی، عالمی جليل القدر و عابدی خوش اخلاق و اهل فضل و شعر و ادب بوده است (گردآوری : انجمن ناجی)
جد پدرش شيخ محمد بن حسين حُر عاملی نيز اهل علم و دانش و افضل عصر خود در شرعيات بود كما اينكه فرزندش شيخ محمد بن محمد، افضل عصر خود در عقليات بود.
شخصيت علمی
شيخ حُر عاملی از برجستهترين علمای شيعه در قرن يازدهم هجری به شمار می آيد.
او دارای تأليفاتی ارزنده و شخصيتی مورد احترام نزد علمای شيعه است (گردآوری : انجمن ناجی)
او يكی از چهرههای بزرگی است كه مذهب شيعه را با روايات اهل بيت عصمت و طهارت( ع) بيش از پيش غنی ساخت و آثاری را بعد از خود بر جای نهاد كه سزاوار ستايش و تقدير است (گردآوری : انجمن ناجی)
وی يكی از حلقههای محكم و ارزشمند شيعه برای اتصال به روايات امامان معصوم و پيامبر اسلام( ص) است (گردآوری : انجمن ناجی)
شخصيت ادبی
وی شاعر و اديبی توانا بوده است، شاهد صادق اين مدعا يكی ديوان شعر وی است كه مشتمل بر حدود بيست هزار بيت می باشد و ديگری منظومه های متعددی است كه در مورد مسائل گوناگون فقهی، تاريخی و... سروده است (گردآوری : انجمن ناجی) اشعار او بيشتر در مدح و ستايش پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) است (گردآوری : انجمن ناجی)
از ويژگی های شعر او طولانی بودن است (گردآوری : انجمن ناجی) او قصيدهای در مدح پيامبر و اهل بيت آن حضرت دارد كه بيش از صد بيت است و قصيدهای در معجزات و فضايل پيامبر و اهل بيت آن حضرت سروده كه شامل چهار صد بيت می باشد.
او در شيوه های شعری از مهارت خاصی برخوردار بوده است؛ مثلا 29 قصيده در مدح اهل بيت دارد كه مجموعه ابيات هر قصيده را با يكی از حروف الفبا قافيه بسته است (گردآوری : انجمن ناجی)
در قصيده ای ديگر چهار طرف هر بيت را با يك كلمه آورده است و در قصيده ای تمام ابيات را بدون الف آورده است (گردآوری : انجمن ناجی)
از جمله اشعار اوست:
لئن طاب لي ذكر الحبائب إنني أری مدح أهل البيت أحلی و أطيبا
يعنی« اگر ياد دوستان لذت بخش است، برای من مدح اهل بيت شيرين تر و لذت بخش تر است (گردآوری : انجمن ناجی)»
بی پروايی و حاضرجوابی
گويند در زمان اقامتش در اصفهان، روزی وارد مجلس شاه سليمان صفوی شد و بیآنكه درخواست اذن نمايد بر كناره تختی كه شاه بر آن نشسته بود، نشست، در حالی كه بين شاه و او تنها يك بالش فاصله بود. شاه از اهل مجلس در باره وی پرسش نمود، گفتند: او دانشمندی بزرگ از دانشمندان تازی است كه وی را محمد بن الحسن الحر العاملی میخوانند. شاه كه هرگز كسی را اينگونه بیپروا در برابر خويش نديده بود، به او رو كرد و گفت: تفاوت ميان حر و خر چقدر است؟ وی فورا پاسخ داد يك متكا(بالش). شاه از بی پروايی و حاضرجوابی او شگفت زده شد.
فرزند زمانه خويش
ايشان، رساله ای در باره كشيدن توتون نوشته كه حاكی از توجه وی به مسائل زمانه خويش است (گردآوری : انجمن ناجی)
سخنان علما
سيد علی خان مدنی، شارح صحيفه سجاديه در باره ايشان می فرمايد:
« شيخ محمد بن حسن بن علی بن محمد حر شامی عاملی، شخصيتی برجسته و دارای مقام و منزلتی علمی است كه سخن، در معرفی او ناتوان است (گردآوری : انجمن ناجی) فوايد ارزشمند نوشتههايش تمام جهان را فرا گرفته و همچون ابر بارانی تمام سرزمينها را از قطرات حياتبخش بارانش سيراب ساخته است (گردآوری : انجمن ناجی) تأليفات او بر پيشانی روزگار همچون مرواريد می درخشد و كلماتش در ميان سطرها همچون گوهرهايی گرانبها و كنار هم چيده شده است».
صاحب مقابس الأنوار در باره ايشان می فرمايد:« عالم فاضل، اديب، فقيه، محدث كامل، جمع آورنده روايات و احاديث، و مرتب كننده آن اسرار نورانی، شيخ محمد بن حسن حر عاملی مشغری طوسی كه خداوند با فضل قدوسی خود با ايشان رفتار نمايد...».
علامه امينی در كتاب ارزشمند« الغدير» در باره ايشان میفرمايد:« او مرواريدی بر تاج زمان و نقطهای درخشان بر پيشانی فضيلت است (گردآوری : انجمن ناجی) هر گاه در پی شناخت ايشان برآيی، ايشان را آگاه به هر فنی خواهی يافت. جملات مدح و ستايش در معرفی او ناتوانند. گويا او تنديس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و كمال است (گردآوری : انجمن ناجی) از آثار او، نگارش احاديث ائمه اهل بيت(ع) در اثبات امامت و نشر فضايل و جمعآوری احكام و حكمتها و مدح و ستايش آنان است و تأليفات ارزشمندش ياد او را جاودان ساخته است».
محدث قمی در باره او می نويسد:
« محمد بن حسن بن علی مشغری، شيخ محدثان و بافضيلت ترين متبحران، عالم، فقيه هوشيار، محدث پارسا، ثقه جليل القدر و سرچشمه بزرگواری ها و فضيلت ها و دارای تأليفات سودمندی است (گردآوری : انجمن ناجی)»
سفرها
وی تا سن چهل سالگی در جبل عامل زندگی میكرد و در طول اين مدت دو بار به سفر حج مشرف شد.
در سال 1073 ق، برای زيارت ائمه معصومين(ع) به عراق رفت و از آنجا برای زيارت امام رضا(ع) عازم مشهد مقدس گشت و در آنجا ساكن شد.
در سال 1087 و 1088 نيز دو بار به زيارت حج و ائمه معصومين(ع) در عراق مشرف شد و بعد از آن به اصفهان رفت و به ديدار علمای بزرگ اصفهان مانند علامه مجلسی نايل آمد و در همان سفر وی و مجلسی به يكديگر اجازه روايت دادند. بعد از آن به مشهد مقدس بازگشت و تا آخر عمر در آنجا ماند.
حادثه مكه در سال 1088 ق، تركهای تحت امر حكومت عثمانی عدهای ايرانی را به اتهام واهی آلوده كردن خانه خدا به كثافت، قتل عام كردند در حالی كه شيخ حُر عاملی دو روز قبل از اين واقعه به شيعيان گوشزد كرده بود كه اينها در پی بهانهای برای كشتار شما هستند و شما از خانه هايتان خارج نشويد. در اين واقعه وی، توسط سيد موسی بن سليمان، يكی از اشراف مكه و از سادات حسنی، نجات يافت و از طريق يمن به عراق رفت.
بازگشت به مشهد
هنگامی كه وی به مشهد بازگشت، از طرف شاه ايران منصوب به مقام« قاضی القضاتی» گرديد و بعد از مدت كوتاهی از علمای بزرگ آن سامان گشت. او در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشكيل داده و شاگردان و علمای فراوانی را تربيت نمود. مجلس درس او مملو از طلاب مخلص و كوشا در طلب علوم آل البيت( ع) بود. وی در آن شهر مقدس تأليفات ارزشمندی را نيز به نگارش درآورده است (گردآوری : انجمن ناجی)
اساتيد
شيخ حُر عاملی در وطن خود جبل عامل در روستای مشغره نزد اساتيد بزرگی به فراگيری علوم آل محمد( ص) پرداخت و از آنان بهرههای فراوانی برد كه اثر مهمی در رشد و نمو او داشت و او را آماده ساخت تا عالمی بزرگ و مجتهدی نامآور گردد. از جمله اساتيد وی در روستای مشغره عبارت بودند از: 1- پدرش حسن بن علی( درگذشت 1062 ق).
2- عمويش شيخ محمد بن علی حُر عاملی( درگذشت 1081 ق).
3- جد مادريش شيخ عبد السلام بن محمد.
4- دايی پدرش شيخ علی بن محمود عاملی.
در روستای جبع نيز در نزد علمای ديگری به درس مشغول گشت مانند:
5- شيخ زين الدين بن محمد حسن حفيد مرحوم صاحب معالم.
6- شيخ حسين ظهيری.
از محضر علمای فراوان ديگری نيز بهره برد مانند: 7- علامه سيد حسن حسينی عاملی.
8- شيخ عبد الله حرفوشی.
9- مولی محمد طاهر بن محمد حسين شيرازی نجفی قمی.
10- سيد ميرزا جزايری نجفی.
11- شيخ علی نوه شهيد ثانی.
12- استاد محقق آقا حسين خوانساری.
13- سيد هاشم بحرانی.
14- مولی محمد كاشی.
شاگردان
برخی از شاگردان يا افرادی كه از وی اجازه روايی گرفتهاند، عبارتند از: 1- شيخ مصطفی بن عبد الواحد بن سيار.
2- شيخ محمد رضا فرزند شيخ مصطفی.
3- شيخ حسن فرزند ديگر شيخ مصطفی.
4- سيد محمد بن محمد باقر حسينی اعرجی مختاری نايينی.
5- سيد محمد بن محمد بديع رضوی مشهدی.
6- مولی محمد فاضل بن محمد مهدی مشهدی.
7- سيد محمد بن علی بن محی الدين موسوی عاملی.
8- مولی محمد صالح بن محمد باقر قزوينی مشهور به روغنی.
9- مولی محمد تقی بن عبد الوهاب استرآبادی مشهدی.
10- مولی محمد تقی دهخوارقانی قزوينی.
11- سيد محمد بن احمد حسينی گيلانی.
21- سيد نور الدين بن سيد نعمت الله جزايری.
تأليفات
شيخ حُر عاملی دارای تأليفات ارزشمند و گرانبهايی است (گردآوری : انجمن ناجی) وی عمر شريف خود را وقف خدمت به شريعت مقدس اسلام و مذهب حق اهل بيت عصمت و طهارت نمود و با وجود مشاغل فراوان مانند شيخ الاسلامی و اشتغال به درس و تربيت علما، تأليفات فراوانی نيز از خود به يادگار نهاده كه يكی از مهمترين و معروفترين آنها كتاب ارزشمند« وسائل الشيعة» است كه از زمان نگارش تا اين زمان پيوسته مورد توجه و عنايت فقهای اهل بيت و مجتهدين شيعه قرار گرفته است (گردآوری : انجمن ناجی) نام كامل اين كتاب، تفصيل وسائل الشيعة إلی تحصيل مسائل الشريعة است و شامل تمام احاديث احكام شرعی موجود در كتب اربعه و ساير كتب معتبر است و منابع آن به 180 كتاب می رسد.
برخی ديگر از تأليفات وی عبارتند از: 1- الجواهر السنية في الأحاديث القدسيه، اين كتاب اولين كتابی است كه به رشته تحرير در آورده است و قبل از ايشان نيز كسی چنين كتابی ننوشته است (گردآوری : انجمن ناجی)
2- الصحيفة الثانية من أدعية علي بن الحسين( ع)، اين كتاب شامل مجموعه دعاهايی است كه در صحيفه سجاديه مشهور نيامده است (گردآوری : انجمن ناجی)
3- هداية الأمة إلی أحكام الأئمة( ع)، در سه جلد كوچك كه منتخبی از كتاب وسائل الشيعة با حذف سند و مكررات است (گردآوری : انجمن ناجی)
4- من لا يحضره الإمام يا فهرست وسائل الشيعة كه مشتمل بر عناوين بابها و تعداد أحاديث هر باب و مضمون احاديث آن است در يك جلد.
5- الفوائد الطوسية، در يك جلد و شامل صد فايده در مباحث گوناگون.
6- إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات در دو جلد، شامل بيش از بيست هزار حديث و هفتاد هزار سند به نقل از 439 كتاب از شيعه و سنی با ترتيبی زيبا و تهذيب و پرهيز از تكرار در باره معجزات پيامبر و ائمه معصومين( ع).
7- أمل الآمل كه در آن نام علمای جبل عامل و علمای متأخرين از ساير بلاد آمده است (گردآوری : انجمن ناجی)
8- الإيقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة، رسالهای است پيرامون رجعت كه شامل 600 حديث و 64 آيه قرآن و ادله فراوان و كلماتی از قدما و متأخرين است و به طرح شبهات و جواب آنها در باره رجعت پرداخته است (گردآوری : انجمن ناجی)
9- رسالة في الرد علی الصوفية، كه شامل هزار حديث در ردّ آنان است (گردآوری : انجمن ناجی)
10- تواتر القرآن.
11- بداية الهداية، در واجبات و محرمات منصوصه از اول تا آخر فقه. شيخ حر در اين كتاب واجبات را 1535 و محرمات را 1448 مورد دانسته است (گردآوری : انجمن ناجی)
12- الفصول المهمة في أصول الأئمة( ع) كه شامل قواعد كلی اصول دين، اصول فقه، فروع فقه و اصول علم طب میباشد.
13- العربية العلوية و اللغة المروية.
14- ديوان شعر كه شامل بيست هزار بيت شعر است (گردآوری : انجمن ناجی)
15- منظومة فی المواريث
16- منظومة فی الزكاة
17- منظومة فی الهندسة
18- منظومة فی تاريخ النبی( ص) و الائمة( ع)
19- رسالة فی الغناء.
20- تنزيه المعصوم عن السهو و النسيان.
و...
وفات
برادر شيخ حر عاملی در كتاب« الدر المسلوك» در باره وفات ايشان می فرمايد:« در روز 21 رمضان سال 1104 ق، غروب خورشيد فضيلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و عمل و عبادت، شيخ الاسلام و المسلمين، جانشين فقها و روات شيعه، سخنگوی هدايت امت و حيات شريعت، راستگو در روايات و نقل معجزات وسائل الشيعة، امام خطيب و شاعر اديب، بنده حقيقی پروردگار بزرگ و بلند مرتبه، شيخ ابو جعفر محمد بن حسن حر عاملی واقع شد.
او سفر كرده به سوی رحمت خدايش در جوار هشتمين امام شيعيان علی بن موسی الرضا(ع) است (گردآوری : انجمن ناجی)
او برادر بزرگ من بود و من در مسجد زير گنبد در كنار منبر بر او نماز خواندم و او را در ايوان حجره ای در صحن روضه در كنار مدرسه ميرزا جعفر دفن نموديم. او 72 سال سن داشت.»
*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*
منبع : نرم افزار جامع الاحاديث 3.5 از موسسه تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي در قم .