۸-۴-۱۳۹۲, ۰۹:۳۵ صبح
زمان خواب
پس از بحث مكان خواب ، به موضوع زمان خواب مى پردازيم . از آيات قرآن كريم چنين استفاده مى شود كه طبيعى ترين زمان براى خواب ، شب است :الله الذى جعل لكم الليل لتسكنوا فيه .خدا كسى است كه شب را براى شما آفريد تا در آن بياساييد.و جعلنا الليل لباساو شب را پوششى (براى شما) قرار داديم .من اله غير الله ياءتيكم بليل تسكنون فيه .
كدام معبود غير از خداست كه شبى براى شما بياورد تا در آن آرامش يابيد.تاريكى هوا، كاسته شدن از سر و صداهاى مزاحم ، كاهش دما و برخى ديگر از ويژگى هاى شب ، باعث خواب بهتر ما در اين بخش از زمان مى شود. انسان در طبيعت زندگى مى كند و از طبيعت تاءثير مى پذيرد. پس براى رسيدن به آسايش ، بهتر است خود را با طبيعت هماهنگ كند. چرا از فرصتى كه طبيعت براى خواب راحت ما ايجاد كرده بهره نبريم و چرا شب ها را كه خدا براى آسايش و آرامش ما آفريده ، به بيدارى سپرى كنيم .شهيد دكتر سيد رضا پاك نژاد تحت عنوان ((خوابيدن در روز نمى تواند نخوابيدن در شب را جبران كند)) مى نويسد:
هشت دختر پرستار را كه در يكى از بيمارستان هاى آلمان فدرال كار مى كردند و براى پست شب استخدام شده بودند، پس از پايان سه ماه خدمت شبانه به يك آزمايشگاه منتقل كردند تا در آنجا روزها بخوابند تا خوابشان تحت بررسى و پژوهش قرار گيرد. مسؤ ول اين آزمايشات دانشگاه فنى مونيخ بود.دستگاه هاى مجهز به الكترودهاى متعدد همه چيزشان (امواج مغزى - تنفسى - كار قلب و ضربان آن - تغييرات درجه حرارت - متابوليسم - جريان هاى الكتريكى اكثر اعضا) را به ثانيه به ثانيه كنترل و ثبت مى نمود.در پايان ، دويست و پنجاه هزار مطلب علمى مشخص الكتروفيزيولژيك براى ارزيابى به كامپيوتر سپرده شد.پس از بررسى ها چنين اعلام گرديد كه خواب شب و خواب روز آن قدر اختلاف دارند كه هيچگونه نمى توان ارزش هاى آن دو را با يكديگر سنجيد و مقايسه كرد. براساس اين آزمايش روشن شد كه خواب روز - حتى در اتاق تاريك و بى سر و صدا و بهداشتى - از نظر كيفيت نمى تواند داراى مزايا و ويژگى خواب شب باشد. جالب ترين قسمت اين تحقيق آن بود كه معلوم شد سيكل هاى طبيعى خواب روز، در حدود 20 دقيقه كوتاه تر مى شوند و موجب كاهش مراحل خواب سبك و خواب ديدن (همان خواب ديدنى كه يك امتيازش كمك به تكامل مغز است ) مى گردند و خواب روز - گرچه خواب عميقى هم باشد - هميشه شخص را ناخودآگاه به كمبود استراحت مبتلا مى سازد. و تكرار ترك خواب شبانه ، نوعى خستگى مزمن و مفرط را به وجود مى آورد.آيا مى توان اتاقى همانند شب تاريك كرد و از هر جهت - چه از نظر مقدار تاريكى و چه از نظر عمق تاريكى در نيمه هاى شب و چه از نظر مدت طول شب - به طور مصنوعى شب را به وجود آورد و افراد شبكار را در آن اتاق دعوت كرد و از عوارض نخوابيدن در شب آنها را در امان داشت ؟ اين سؤ الى است كه براى پاسخ به آن آزمايش هاى مكررى انجام گرفته و جواب منفى بوده است ، براى ما امكان ندارد.البته دعوت به خواب شبانه ، به معناى بى توجهى به مناجات شبانه و عبادت شبانگاهى نيست . نه ، اصلا چنين نيست . عبادت شبانه بايد داشته باشيم ولى نبايد كل شب را به بيدارى بپردازيم .شب ، سكون و سكوت را به همراه دارد و اين وضعيت براى دو كار كاملا مناسب است : خواب و مناجات با خدا. انسان خردمند كسى است كه از فرصت شب براى هر دو كار استفاده كند.
خواب قيلوله
از خواب شب كه بگذريم ، زمان مناسب ديگر براى خواب كه در روايات اهل بيت عليهم السلام به آن اشاره شده ، خواب ((قيلوله )) است . منظور از خواب قيلوله خواب پيش از ظهر است ؛ خوابى كه يكى دو ساعت قبل از اذان ظهر باشد.از آنجا كه مؤ من بين الطلوعين (از اذان صبح تا طلوع آفتاب ) را بيدار است ، پيش از ظهر نيازمند استراحت خواهد بود. بنابراين ، روشن ترين فائده خواب قيلوله ، به دست آوردن انرژى براى ادامه فعاليت هاى روزانه است .از ديگر ويژگى هاى خواب قيلوله آن است كه رؤ يا در اين زمان ، به واقعيت نزديك تر است . از امام حسين (عليه السلام ) روايت شده كه ((در زمان خواب قيوله رؤ يايى دروغ نخواهد بود.)
از حضرت صادق (عليه السلام ) نيز نقل است : ((رؤ يايى كه زودتر واقعيت مى يابد، رؤ يايى است كه در زمان قيلوله ديده مى شود.)) از اين دو حديث روشن مى شود كه اهميت خواب قيلوله ، فراتر از يك استراحت ميان روز است . در حالى كه خواب - در هر زمانى كه باشد - نعمتى الهى است ، چرا رسول خدا از خواب قيلوله با عنوان نعمت ياد مى كند؟
آيا اين خود اشاره اى شايسته تاءمين و توجه به ارزش خواب قيلوله نيست ؟از برخى روايات چنين بر مى آيد كه خواب قيلوله به افزايش حافظه نيز كمك مى كند. مردى خدمت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) رسيد و عرض كرد:
((اى رسول خدا! من شخص خوش حافظه اى بودم ولى مدتى است فراموشكار شده ام .
پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) پرسيدند:
((آيا خواب قيلوله داشته اى ؟))عرض كرد: آرى . حضرت فرمودند: بعد آن را ترك كرده اى ؟ گفت : آرى . رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمودند: پس باز آن را انجام بده . آن مرد هم بار ديگر به خواب قيلوله روى آورد و حافظه خود را باز يافت .اكنون كه دو زمان مناسب خواب - شب و پيش از ظهر - را شناختيم ، شايسته است زمان هاى نامناسب خواب را نيز بررسى كنيم . در اين زمينه مى توان از پنج زمان ياد كرد كه بيدار بودن در آنها، بسيار بهتر از خوابيدن است :
خوابيدن بين الطلوعين
فاصله زمانى بين فجر صادق (هنگام اذان صبح ) تا طلوع آفتاب را بين الطلوعين مى گويند. در روايات اهل بيت عليهم السلام ، خواب بين الطلوعين بسيار مكروه شمرده شده و در مقابل ، بيدار ماندن در اين زمان ، مورد تاءكيد فراوان قرار گرفته است . از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل است كه : ((هيچگاه زمين نزد خداى عز و جل آن گونه كه از سه چيز فرياد مى كند، بانگ بر نمى آورد. يكى هنگام ريخته شدن خون به ناحق ، ديگرى هنگام ريختن آب غسلى كه از زنا باشد، و ديگرى هنگام خواب پيش از طلوع آفتاب بر زمين .))روش امامان بزرگوار ما نيز بيدارى بين الطلوعين بوده است . درباره امام سجاد (عليه السلام ) آمده كه آن بزرگوار، پس از نماز صبح در محل نمازش به خواندن تعقيبات نماز مى پرداخت تا خورشيد طلوع مى كرد.
درباره امام رضا (عليه السلام ) نيز اين گونه به ما رسيده كه حضرت ، پس از نماز صبح تا طلوع خورشيد، تعقيبات مى خواند و به حمد و تسبيح خدا و گفتن الله اكبر و لا اله الا الله و صلوات بر پيامبر و خاندان او مى پرداخت .در برخى روايات علت كراهت اين خواب ، محروم ماندن از روزى دانسته شده است .
امام سجاد (عليه السلام ) در اين باره مى فرمايد: ((هرگز پيش از طلوع آفتاب نخواب كه آن را بر تو خوش نمى دارم . در اين زمان خداوند روزى بندگان را تقسيم مى كند.))
امام صادق (عليه السلام ) سخن پدربزرگ خويش را اين گونه تاءكيد مى كند: ((فرشتگان ، روزى فرزندان آدم را در هنگام طلوع فجر (وقت اذان صبح ) تا طلوع خورشيد تقسيم مى كنند. پس هر كس در اين مدت بخوابد، از روزى خويش باز مانده است .))
نتيجه روشن دو حديث مذكور آن است كه خواب بين الطلوعين ، فقر و محروميت را در پى خواهد داشت .گذشته از اين اثر نامطلوب كه خواب بين الطلوعين به جاى مى گذارد، پراكندگى و آشفتگى نيز به عنوان ديگر پى آمد چنين خوابى ذكر گرديده است .شايد اين پراكندگى و آشفتگى از آن رو باشد كه خواب بين الطلوعين ، آدمى را هم از رزق و روزى مادى و هم از روزى هاى معنوى مانند علم ، شوق به عبادت ، توفيق در كارها، نظم و ... محروم مى سازدياد آور مى شويم كه اگر گفته اند در فاصله زمانى فجر تا طلوع خورشيد نبايد خوابيد، اين بدان معنا نيست كه حتما بايد در اين مدت به عبادت پرداخت ، بلكه خود بيدار ماندن در اين فاصله ارزشمند و مفيد است .
عالم عارف وارسته آيه الله شيخ مجتبى قزوينى مى فرمود: ((اگر كارى هم نمى كنيم و به عبادت هم نمى پردازيد، باز هم بين الطلوعين را بيدار باشيد.)) گرچه همان طور كه از سيره معصومين عليهم السلام پيداست ، عبادت در اين زمان بسيار مطلوب است و بى گمان در بهره مندى بيشتر ما از رزق و روزى الهى تاءثير مى گذارد، اما تاءكيد اصلى روايات بر بيدار ماندن است نه عبادت كردن .
خواب ابتداى روز
از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده كه : النوم من اول النهار خرق ؛ خواب ابتداى روز جهل و بى خردى است . مشابه اين حديث از امام باقر (عليه السلام ) نيز روايت شده است .اگر اول و ابتداى روز را همان بين الطلوعين بدانيم ، اين حديث درباره كراهت خواب بين الطلوعين خواهد بود كه درباره آن كرديم . اما اگر منظور از آغاز روز در اين حديث ، ساعات اوليه پس از طلوع خورشيد باشد، اين حديث بيانگر مطلب تازه اى است . مرحوم محدث نورى در جلد سوم كتاب دارالسلام ص 46 احتمال دوم را مى پذيرد. براساس اين احتمال - كه به نظر ما نيز صحيح تر است - نبايد اولين ساعات روز خود را با خواب آغاز كنيم .پس از خواب شبانه ، بدن ما نيروى تازه به دست مى آورد و ذهن و انديشه ما براى رو به رو شدن با مشكلات و يافتن و راه هاى جديد موفقيت ، كاملا آماده است .
اين فرصت طلايى كار و كوشش را نبايد از دست داد. حكيمان ادب پرور ايران چه زيبا سروده اند كه : ((هر سخن جايى و نكته مقامى دارد)) و چه بجا گفته اند كه : ((هر چيزى را مقامى و هر كارى را هنگامى است .)) خواب ، خوب است ولى آغاز روز، مقام خواب و هنگام خواب نيست .به نظر شما، روزى كه با خواب و خميازه آغاز شود، موفقيت آميز و ثمربخش خواهد بود؟! چنانكه در كتاب هاى مديريت زمان نيز آمده ، شروع روز تاءثير فوق العاده اى بر كل روز به جاى مى نهد. يك شروع خوب يعنى يك روز خوب ، و شروع بد يعنى روز بد. اگر رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم )، پس از بيدارى از خواب شبانه ، اول به سجده مى رفتند و در اولين لحظات بيدارى ، به حمد و ثناى خدا و دعا و مناجات لب مى گشودند،يا اگر حضرت صادق (عليه السلام ) دستور مى دهند كه روز خود را با صدقه آغاز كنيد، به خاطر اهميت فوق العاده چگونه آغاز كردن روز است .با توجه به آن چه گفته شد، به روشنى در مى يابيم كه آن كلام رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) كه خواب ابتداى روز را جهل و بى خردى خوانده بودند، از هر گونه اغراق و مبالغه اى دور بوده و بيانگر يك حقيقت روشن و قابل فهم و تجربه براى همگان است .
خواب عصر
امام محمد باقر (عليه السلام )، خواب عصر را - كه تقريبا دو سه ساعت پس از اذان ظهر آغاز مى شود - حماقت خوانده و رسول گرامى (صلى الله عليه و آله و سلم )، در كلامى هشدار دهنده چنين فرمودند: ((هر كس پس از عصر خوابيد و عقلش ربوده شد، تنها خودش را سرزنش كند.))كلام رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) به اثر ويرانگر خواب عصر بر عقل و خرد آدمى اشاره دارد. بى گمان هر جا اهل بيت عليهم السلام ، ما را از كارى باز مى دارد، براى در امان داشتن ما از يك آسيب و خطر و حفظ ما از يك رنج و سختى احتمالى است . البته گاه مى فهميم آن بزرگواران ما از كدام امر دردسر آفرين در امان داشته اند و گاه ، از درك حكمت كلام آنان عاجز مى مانيم . در هر صورت همواره حكمتى در سخنان و رهنمودهاى آل الله نهفته است .شايد برخى افراد، از كلام رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) شگفت زده شوند و بپرسند چگونه بين خواب عصر و آسيب ديدن عقل ارتباط وجود دارد؟ برخى يافته هاى جديد علمى پاسخ بعضى از پرسش ها را به خوبى داده است . مثلا دانشمندان كشف كرده اند كه موقعيت ماه در جزر و مد دريا بسيار مؤ ثر است . حال كه نور ماه باعث جزر و مد درياها مى گردد، آيا نمى توان پذيرفت كه خواب در شرايط خاصى ، تاءثير نامطلوبى بر عقل آدمى به جاى نهد؟با پيشرفت علوم ، هر روز نكات تازه اى از تاءثيرات اجرام آسمانى بر كره زمين آشكار مى گردد. نگاه كوته بينانه اى كه بدون توجه به شرايط ديگر پديده هاى هستى ، براى انسان برنامه ريزى مى كرد، ديگر حرفى براى گفتن ندارد. توجه ويژه اسلام به زمان و تنظيم درست اعمال - حتى عملى مانند ارتباط زناشويى - با نظر به تغييرات طبيعى مانند ماه گرفتگى و خورشيد گرفتگى و مانند آن ، نشانه آسمانى بودن اين دين و عظمت پيامبرى است كه اين آيين پاك را براى ما ساكنان كره خاك به ارمغان آورده است .خواب پيش از نماز عشاء
از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) روايت است كه : ان الله كره النوم بين العشائين لانه يحرم الرزق؛ خدا خواب بين نماز مغرب و عشا را مكروه شمرده است ؛ زيرا اين خواب باعث محروميت از روزى مى گردد.
مشابه اين حديث ، احاديث ديگرى نيز وارد شده كه همگى ، خواب بين نماز مغرب و عشا را باعث فقر و ندارى و از دست دادن رزق و روزى مى دانند. اگر معناى روزى را به معناى وسيع آن - يعنى روزى مادى ، علمى و معنوى - بگيريم ، آنگاه در مى يابيم كه خواب پيش از نماز عشا تا چه اندازه زيان بار است .
اين كه خواب پيش از نماز عشا چگونه باعث فقر آدمى مى گردد، پرسشى است كه پاسخ به آن ، براى ما اسيران حجاب هاى نفسانى دشوار است . پيامبران و اوصياى آنان ، از بلندترين قله هاى معرفت به مسائل زندگى مى نگرند. درك عميق سخنان آنان براى ما كه در پست ترين دامنه هاى علم و دانش ماءواگزيده ايم و البته براى ديدن حقايق در همين افق محدود نيز از چشم تيزبينى برخوردار نيستيم . حقيقتا سخت است .
اما نبايد به بهانه نفهميدن ، از عمل كردن باز مانيم . بايد بدانيم كه حتى نيل به ژرفاى معارف اسلامى نيز، تنها با عمل كردن ممكن مى گردد نه با بى عملى و تنبلى
خواب هنگام جنابت
لاينام المسلم و هو جنب ؛ مسلمان نبايد در حال جنابت بخوابد.
اين حديث از اميرمؤ منان على (عليه السلام ) كه امام صادق (عليه السلام ) آن را روايت كرده اند. در ادامه همين حديث ، حضرت على (عليه السلام ) درباره علت كراهت چنين خوابى فرموده اند: ((روح مؤ من هنگام خواب به سوى آسمان مى رود و خدا با او ديدار مى كند و به او بركت و عنايت مى فرمايد.)) نتيجه كلام امام (عليه السلام ) آن است كه جنابت ، مانع بهره مندى كامل انسان ، از بركات زمان خواب مى گردد.
مردى در حال جنابت خدمت امام سجاد (عليه السلام ) رسيد. حضرت به وى فرمود: ((آيا حيا نمى كنى كه در حال جنابت نزد امام خويش مى آيى ؟!)) وقتى كه فردى با جنابت نزد امام معصوم (عليه السلام ) مى رود شايسته سرزنش است ، آيا كسى كه با چنين وضعى به ملاقات خدا برود، سزاوار ملامت نيست ؟! البته گاه انجام سريع غسل ممكن نيست يا به خاطر خستگى ، غسل كردن دشوار است . در اين صورت اسلام راه حل ساده ترى در نظر گرفته است و مى توان با يك وضو، كراهت خواب در حال جنابت را بر طرف كرد. گر چه در هر صورت ، انجام غسل بهتر و مناسب تر است