۱۲-۶-۱۳۹۴, ۰۳:۰۶ عصر
حکم ضرر رساندن به خود از نگاه قرآن کریم
دلیل اول برای حرام بودن زیان رساندن به خود و دیگران در قرآن:
در قرآن کریم اشاراتی راجع به ضرر رساندن به خود وجود دارد ، چند آیه در این مورد :
1- و خودکشی نکنید! خداوند نسبت به شما مهربان است (گردآوری : انجمن ناجی) ( نساء ۲۹)
2- چند روز معدودی را (باید روزه بدارید!) و هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادی از روزهای دیگر را (روزه بدارد) و بر کسانی که روزه برای آنها طاقت‌فرساست؛ (همچون بیماران مزمن، و پیرمردان و پیرزنان،) لازم است کفّاره بدهند: مسکینی را اطعام کنند؛ و کسی که کارِ خیری انجام دهد، برای او بهتر است؛ و روزه داشتن برای شما بهتر است اگر بدانید! (بقرة ۱۸۴)
3- (روزه، در چند روز معدودِ) ماهِ رمضان است؛ ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم، و نشانه‌های هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است (گردآوری : انجمن ناجی) پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتی شما را می‌خواهد، نه زحمت شما را! هدف این است که این روزها را تکمیل کنید؛ و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بشمرید؛ باشد که شکرگزاری کنید! (بقرة ۱۸۵)
4- ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که به نماز می‌ایستید، صورت و دستها را تا آرنج بشویید! و سر و پاها را تا مفصل مسح کنید! و اگر جنب باشید، خود را بشویید (و غسل کنید)! و اگر بیمار یا مسافر باشید، یا یکی از شما از محل پستی آمده ، یا با زنان تماس گرفته (و آمیزش جنسی کرده‌اید)، و آب (برای غسل یا وضو) نیابید، با خاک پاکی تیمم کنید! و از آن، بر صورت و دستها بکشید! خداوند نمی‌خواهد مشکلی برای شما ایجاد کند؛ بلکه می‌خواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید؛ شاید شکر او را بجا آورید! (مائده ۶)
5- خداوند، تنها (گوشت) مردار، خون، گوشت خوک و آنچه را نام غیرِ خدا به هنگام ذبح بر آن گفته شود، حرام کرده است (گردآوری : انجمن ناجی) (ولی) آن کس که مجبور شود، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد، گناهی بر او نیست؛ (و می‌تواند برای حفظ جان خود، در موقع ضرورت، از آن بخورد؛) خداوند بخشنده و مهربان است (گردآوری : انجمن ناجی) (بقرة 173)
6- درباره شراب و قمار از تو سؤال می‌کنند، بگو: «در آنها گناه و زیان بزرگی است؛ و منافعی (از نظر مادی) برای مردم در بردارد؛ (ولی) گناه آنها از نفعشان بیشتر است (گردآوری : انجمن ناجی) و از تو می‌پرسند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: از مازاد نیازمندی خود.» اینچنین خداوند آیات را برای شما روشن می‌سازد، شاید اندیشه کنید! (بقره: ۲۱۹)
اگر این آیات را به دقت مطالعه کرده باشید متوجه شدید که خداوند زیان رساندن انسان به خود را جایز نمیداند مثلاً در مورد حرام بودن گوشت خوک دانشمندان امروزی متوجه انگل ها و یا باکتری هایی در بدن این حیوان نجس شده اند که به شدت برای سلامتی مضر است، البته ممکن است دلایل دیگری هم داشته باشد که ما منکر آنها نیستیم، یا اینکه در وضو فرموده است اگر فرد برای وضو گرفتن مشکل دارد، این کار را نکند و اصطلاح حرج (سختی) را به کار برده است و باید تیمم نماید و به عبارتی خداوند حتی بر سختی کشیدن هم راضی نیست چه برسد به ضرر رساندن بر بدن و در مثال هایی دیگر می توان به سایر ممنوعیت ها که دلیل حرام بودن تعدادی از آنها مشخص شده و تعدادی دیگر مشخص نیست و در آینده معلوم خواهد شد اشاره کرد، اما در آیه ی 219 سوره ی بقره خداوند دقیق تر در مورد زیان رساندن انسان به خود صحبت کرده است و به این مطلب اشاره می کند که در شراب و قمار، منفعت و زیان است امّا در مورد زیان لفظ بزرگ را استفاده می کند و در ادامه روشن می سازد که زیان آن بیشتر از منفعت آن است، این زیان علاوه بر خود انجام دهنده ی این کار به سایر افراد نیز ممکن است برسد. برخی فقها مانند مقدس اردبیلی ، مراد از قتل را در آیه 29 سوره نساء جلوگیری از وارد كردن ضرب و جرح بر بدن می داند . یعنی زدن و مجروح كردن و هر نوع ضرری كه به طور عادی موجب مرگ و كشته شدن نمی شود بلكه به نحوی به انسان آسیب و ضرر می رساند . علمای دیگری مثل شیخ طوسی و صاحب جواهر هم اینگونه استدلال كرده اند.
از آیه ۲۱۹ سوره بقره می توان به دو نکته نیز پی برد :
اول : مسلمانان باید قبل از انجام هرکاری این را بسنجند که آیا کاری که می خواهند انجام دهند گناه آن از منفعت مشروعش بیشتر است یا خیر یا این که منفعتش از گناهش بیشتر است یا خیر مانند جهاد، یا به عبارتی این آیه یک فرمول در اختیار ما قرار میدهد.
دوم : این نکته را می توان دریافت که لازم نیست حرام و حلال بودن همه ی کارها را قرآن جزء به جزء تعیین نماید زیرا قرآن کتابی کلّی نگر است و در جزئیات باید به انبیاء درونی (عقل و فطرت و وجدان) و از آنجایی که عقل نیز کامل نیست لزوم رجوع به انبیاء بیرونی (پیامبران و امامان) و ضرورت وجود امام بر جامعه ی اسلامی را اثبات کرد. (البته با کمک گرفتن از چند آیه و حدیث دیگر)
با این اوصاف وقتی به این حدیث پیامبر(ص) بر میخوریم که می فرمایند :
ضرر و زیان زدن به خود و دیگرى جایز نیست . كسى كه به دیگرى زیان وارد آورد، خداوند به او زیان رساند و كسى كه دیگرى را به مشقّت اندازد ، خداوند او را به مشقّت افكند . كنز العمّال : 9518
و در حدیثی دیگر
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در اسلام ضرر و زیان زدن به دیگران ممنوع است ، زیرا اسلام بر خیر مسلمان مى افزاید و شرّى به او نمى رساند . كتاب من لا یحضره الفقیه : 4/334/ 5718
متوجه می شویم که زیان وارد کردن به خود جایز نیست.
دلیل دوم برای حرام بودن زیان وارد کردن به خود و دیگران در قرآن:
قرآن کریم: وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ (بقره آیه 195)
و در راه خدا، انفاق كنید! و (با ترك انفاق)، خود را به دست خود، به هلاكت نیفكنید! و نیكى كنید! كه خداوند، نیكوكاران را دوست مىدارد.
این آیه شریفه از جمله ادله ای است كه برای اثبات حرمت اضرار به نفس به آنها تمسك شده است .
جمله وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ (با دست خویش خود را به هلاكت نیفكنید) هر چند در مورد ترك انفاق، براى جهاد اسلامى وارد شده، ولى مفهوم وسیع و گستردهاى دارد كه موارد زیاد دیگرى را نیز شامل مىشود، از جمله اینكه انسان حق ندارد از جادههاى خطرناك (چه از نظر ناامنى و چه عوامل جوى یا غیر آن) بدون پیشبینىهاى لازم بگذرد، یا غذایى كه به احتمال قوى آلوده به سم است تناول كند، و یا حتى در میدان جهاد بدون نقشه و برنامه وارد عمل شود، در تمام این موارد، انسان بىجهت جان خود را به خطر انداخته و مسئول است (گردآوری : انجمن ناجی)
گروهی از فقیهان شیعه و سنی برای استنباط حكم اضرار به نفس به این آیه استدلال كرده اند به این بیان كه معنای تهلكه فنا و نابودی باشد . در این صورت نهی در آیه مولوی خواهد بود و حكم به حرمت مشخص می شود ( اگر به معنای عذاب باشد نهی ارشادی است ) .
بر اساس این مفاد كه از آیه استنباط می شود انجام و تحقق هر گونه فعلی از ناحیه مكلف كه موجب از بین رفتن توان و قدرت او و به عبارت دیگر هر نوع عملی كه از نظر عرف ، غالباً زمینه نابودی توانایی ها را فراهم می آورد ، مشمول نهی و حكم تحریم قرار خواهد گرفت .
بنابراین استفاده حرمت نسبت به اعمالی كه توان و یا نفس انسان را در معرض به سوی نابودی و ضایع شدن بی اشكال خواهد بود .
دلیل سوم برای حرام بودن زیان وارد کردن به خود و دیگران در قرآن:
رابطه ی اسراف و ضرر
احادیث و آیاتی در این رابطه :
امام صادق (ع) : اسراف آن است که انسان ؛ مالش را از بین ببرد و به بدنش صدمه بزند، عرض شد پس اقتار چیست ؟ فرمود : اینست که غذایت نان و نمک باشد در صورتیکه قدرت داری غذای مناسب تری بخوری. مجموعه الاخبار باب۱۷۱ حدیث۱
پیامبر خدا صلى الله علیه وآله : در اسراف خیرى نهفته نیست و در كارهاى خیر اسراف نیست . (منتخب میزان الحكمه و میزان الحكمه ج4ص444به بعد)
امام باقر (ع) فرمود : اسراف کنندگان کسانی هستند که محرمات (( گناهان )) را جایز می شمارند و دست به خونریزی می زنند. میزان الحکمه جلد 4حدیث۸۴۹۱
قرآن کریم : و مسرفان اهل آتشند! ( سوره غافر ۴۳ انتهای آیه)
قرآن کریم : خداوند کسی را که اسرافکار و بسیار دروغگوست هدایت نمی‌کند. ( غافر: ۲۸ انتهای آیه)
بنابراین ضرر رساندن به خود از مصادیق اسراف محسوب می شود و اسراف فعلی حرام به شمار می آید.
دلیل چهارم برای حرام بودن زیان وارد کردن به خود و دیگران در قرآن:
برای حرام و ممنوع بودن ضرر زدن به خود در قرآن کریم دلیل دیگری نیز می توان بیان کرد ، همانطور که می دانید یکی از صفات خداوند در قرآن ربّ به معنی پروردگار و پرورش دهنده است (سوره حمد) ، با توجه به پرورش دهنده ی مخلوقات بودن خداوند، آیا این مطلب عقلانی است که خداوند انسان را امر به ضرر کند و یا به عبارتی خداوند به دلیل داشتن این صفت باید به انسانها توصیه نماید که از چیز هایی که برای او زیان آور است دوری کند و از مصادیق آن می توان به ضرر زدن به خود نام برد.
دلیل پنجم برای حرام بودن زیان وارد کردن به خود و دیگران در قرآن :
قرآن کریم : آیینی را برای شما تشریع کرد که به نوح توصیه کرده بود؛ و آنچه را بر تو وحی فرستادیم و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کردیم این بود که: دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید! و بر مشرکان گران است آنچه شما آنان را به سویش دعوت می کنید! خداوند هر کس را بخواهد برمی‌گزیند، و کسی را که به سوی او بازگردد هدایت می‌کند. (شوری: ۱۳)
همانطور که می دانید دین برای هدایت بشر آمده است و برنامه ی کلی زندگی در دنیاست و این برنامه باید خطرها و زیان ها ، خیرها و منفعت ها را به آدمی بشناساند و به دلیل این که از جانب خداوندی که خود مظهر تمام خوبی ها می داند و خالق آسمان و زمین است و طبعاً بیشتر از هر فردی به عالم خلقت آشناست باید انسان را متوجه این مسئله کند و با وسیله هایی مانند ممنوع اعلام کردن بعضی رفتارها و فعالیت های مضر (با توجه به نوع زیان(مکروه یا حرام)) آدمی را از رفتن به سمت آنها منع کند. در غیر این صورت دین کار کردی را که خداوند اعلام کرده است و از آن انتظار میرود، نخواهد داشت.
خلاصه ی مطالب مطرح شده :
1- با توجه به آیات و احادیثی که در بالا مطرح شد ، ضرر زدن به خود و دیگران حرام است (گردآوری : انجمن ناجی)
2- با توجه به حدیث امام صادق (ع) ضرر زدن به خود نیز نوعی اسراف است (گردآوری : انجمن ناجی)
3- آیه ی 43 سوره غافر توجیهی بر حرام بودن اسراف است (گردآوری : انجمن ناجی)
4- آیه 195 سوره بقره ، گروهی از فقیهان شیعه و سنی برای استنباط حكم اضرار به نفس به این آیه استدلال كرده اند.
5- با توجه به حدیث پیامبر (ص) و امام باقر(ع) که فرموده اند در اسراف خیری نیست و اسراف کاران کسانی اند که گناهان را جایز می شمارند و دست به خونریزی می زنند. اسراف ممنوع است (گردآوری : انجمن ناجی)
6- چون خداوند رب العالمین است ، به جهت داشتن این صفت ملزم به ممنوع کردن زیان زدن است و از انواع زیان ها ضرر زدن به خود است (گردآوری : انجمن ناجی)
7- چون دین برنامه ی عملی انسانهاست باید خیر و شر را به انسان شناسانده و راه را برای رهایی از شر (که از مصایق آن ضرر زدن به خود است) و هدایت به سمت خیر به آدمی بشناساند