صفات اخلاقى كه در روابط مناسب اعضای خانواده و تعالى آن موثر است
1. صداقت:
صداقت از صفات مؤثر در روابط خانواده است كه زمینه اعتماد و برقرارى رابطه به شمار مى رود. صداقت در تحلیل روان شناختى به گفتار و رفتارى اطلاق مى شود كه فرد انگیزه و قصدى مغایر با مفاد گفتار و رفتارش نداشته باشد؛ به بیان دیگر، فرد با صراحت و رو راستى و وضوح صحبت مى كند. هنگامى كه فرد در ارتباط كلامى یا بدنى صداقت نداشته باشد، ارتباطى متعارض یا دو سطحى برقرار مى شود، به گونه اى كه مفاد سخن فرد چیزی است و بقیه وجود او چیزی دیگر را بیان مى كند، یا انگیزه و قصد او امری دیگر است (گردآوری : انجمن ناجی)
در این حالت، مخاطب به مفاد كلام یا رفتار فرد پاسخ مى دهد، ولى هنگامى كه دریافت انگیزه فرد امرى دیگر است، در واكنش به رفتار یا گفتارهای بعدى او سردرگرم مى شود؛ گاه به كلام و رفتار او توجه مى كند و از انگیزه او غفلت مى کند وگاه به دلیل توجه بیشتر به انگیزه های احتمالى، به واكنش نامناسب دست مى زند. این گونه ارتباط، از مشخصه های خانواده های آشفته است (گردآوری : انجمن ناجی) (1) عدم صداقت در زن یا شوهر، فضاى خانواده را به بى اعتمادى و بدبینى مى كشاند و زمینه اختلاف را فراهم مى كند. اولیاى دین (ع) به دلیل تأثیر دروغگویى در تخریب اعتماد در روابط بین فردى، بر صداقت و دوری از دروغ بسیار تأكید دارند (2) و ملاك ایمان مردم را راستگویى اعلام مى كنند. (3) راستگویى زمینه اعتماد مقابل و در نتیجه، رابطه دوستانه و صمیمى را فراهم مى كند؛ (4) بنابراین، براى بالندگى و سلامت روابط در خانواده، باید روابط كلامى و بدنى "آهنگ صدا، وضعیت بدنى افراد نسبت به هم، تماسهای چشمى یا نگاهها، و حركت بدن" به صورت مستقیم، روشن و صریح باشد، آن گونه كه سخنان فرد نه تنها با حالت صورت، وضع بدن و طنین صدا هماهنگ باشد، بلكه با انگیزه و حالات ناهشیار او نیز مطابق باشد و در حقیقت، همه ابعاد روان شناختى فرد یك چیز را نشان دهد. چنین ارتباطى به اعضاى خانواده امكان مى دهد كه درستى و تمامیت، تعهد، صداقت، شایستگى و خلاقیت داشته باشند و با مشكلات به طور مناسب برخورد كنند.
2. خوش بینى: (5)خوش بینى از صفات اخلاقى مؤثر در خانواده و بر اعتماد متقابل استوار است (گردآوری : انجمن ناجی) خوش بینى و گمان نیكو نسبت به یكدیگر، نسبت به حوادث و مسائل زندگى، و نسبت به خداوند در سلامت خانواده نقشى مهم دارد. در زندگى خانوادگى خوش بینى در پیشگیرى و حل بسیارى از مشكلات مؤثر است (گردآوری : انجمن ناجی) براى پدیدآیى حالت خوش بینى، زن و شوهر باید در ابتدای زندگى نهایت تلاش خود را براى شناخت یكدیگر و آگاهى از برخوردارى هر یك از شرایط لازم، مصروف نمایند و افزون بر این، موازین اخلاقی را در همه رفتارها رعایت كنند. اعضای خانواده با به دست آوردن این شرایط و در سایه ی اعتماد متقابل مى توانند در جهت دورى از بدگمانى و ایجاد خوش بینى در یكدیگر تلاش كنند. در متون دینى بر خوش بینى نسبت به برادران دینى و تفسیر و تعبیر رفتار آنها به بهترین وجه تأكید (6) و به صراحت از افراد خواسته شده از بدگمانى دورى كنند؛ (7) زیرا برخى گمانها گناه است و ضمن خارج كردن فرد از محدوده ی مجاز دینی، زمینه رفتار و گفتارهاى نامناسب در حق دیگران را پدید مى آورد. (8) در خانواده نیز زن و شوهر و فرزندان باید از بدگمانى نسبت به هم خوددارى كنند. قضاوت و گمان نسبت به افراد باید بر اساس مدارك معتبر و علم باشد و بدون تحصیل علم، اعضای خانواده باید به خوش بینى نسبت به هم روى آورند. یكى از مشكلات روابط بین فردى، عدم درك انگیزه ها و مقاصد طرف مقابل است (گردآوری : انجمن ناجی) در این حالت، گاه افراد تفسیر و برداشتى نادرست از یك رفتار دارند، در حالى كه بر اساس اصول اسلامى باید یك رفتار را به بهترین وجه تفسیر كرد. بدیهى است تلاش اعضاى خانواده براى كاهش برداشتهاى منفى از رفتارهاى یكدیگر، زمینه اى براى درك مناسب و روابط بهتر فراهم خواهد نمود. فضای روان شناختى خانواده باید به گونه ای باشد که افراد، بیشتر به جنبه هاى مثبت یكدیگر توجه كرده و نكات منفى را بیش از حد بزرگ نمایى نكنند. همین امر زمینه ی خوش بینى افراد نسبت به هم را فراهم مى كند.
خوش بینى نسبت به مسائل زندگى و تبیینهاى خوش بینانه از حوادث ناخوشایند نیز در توانایى رویارویی با مشكلات تأثیر مى گذارد. در مقابل، تبیینهاى بدبینانه ممكن است افراد را دچار حالتهاى عاطفى منفى و در نتیجه، بازدارى ایمنى كند. در این حالت، احتمال بروز بیماری هاى جسمى نیز بیشتر مى شود. خوش بینى فرد را به تلاش براى طراحى نقشه هایى براى حل مشكل سوق مى دهد. فرد با عمل به این نقشه ها، انتظار دارد امور غالبا مطابق نظر او پیش رود و همین امر كوشش او را مضاعف مى كند؛ (9) بنابراین، مى توان گفت دیدگاه مثبت در زندگى با تأثیر بر حالات عاطفى، روابط اعضاى خانواده با یكدیگر را بهبود مى بخشد.
بعد سوم خوش بینى كه در متون اسلامى با عنوان خوش گمانى نسبت به خداوند از آن یاد شده، نیز بر زندگى خانوادگى تأثیرى مثبت دارد. فرد معتقد به خداوند، او را در همه ی امور جهان و زندگى انسانها بسیار تأثیرگذار مى داند، حال اگر نسبت به خداوند خوش بین نباشد و بیشتر نا امیدى در او پدید آید، در همه مسائل زندگى درمانده خواهد شد و هیچ رفتار مثبت و مفیدى نمى تواند انجام دهد؛ از این رو، بدبینى به خدا از بدترین گناهان شمرده شده است (10) و اولیای دین (ع) به طرق مختلف افراد را به خوش بینى نسبت به خدا تشویق كرده اند؛ (11) براى مثال، گفته شده است: اگر كسى به خدا گمانى نیكو داشته باشد، خداوند نیز مطابق گمان او، شرایط را برایش فراهم مى كند.
3. قناعت: (12)قناعت و دوری از تجمل گرایی، از صفات اخلاقى مهمى است كه در متون اسلامى به تأثیر آن بر زندگى دنیوى و اخروى اشاره شده است (گردآوری : انجمن ناجی) (13) در عصر حاضر، وسایل رفاهى گسترش پیدا كرده و زمینه استفاده از امكانات جدید و تجملى روندی روز افزون یافته است (گردآوری : انجمن ناجی) این امر باعث شده در محیط خانواده ها نیز تفاوتهاى بسیارى در امكانات زندگى مشاهده شود. از سویى، امكان زندگى مادی بهتر براى همگان میسور نیست و در این رقابت بسیارى عقب مى مانند. این اخلاف درآمد و تفاوت در مواهب زندگى مادى، ممكن است زمینه ای براى بروز نارضایتى و تعارض در خانواده شود. در تعالیم اسلام براى پیشگیرى و كاهش این اختلاف، افراد را به قناعت و دوری از تجمل توصیه مى كنند. كسى كه از صفت قناعت برخوردار است، به اندازه اى از مواهب مادى كه نیازهاى او را كفایت مى كند، رضایت مى دهد (14) و خود را براى كسب درآمد بیشتر به زحمت و فشار شدید نمى اندازد. اگر اعضاى خانواده به ویژه زن و شوهر به میزان درآمدى كه با تلاش به دست آورده اند، راضى باشند و در این زمینه، خود و دیگران را به زحمت نیندازند، به اندوه و رنج كم تری دچار خواهند شد. (15) البته در مورد زن، بر قناعت و سعى در كم توقعى تأكید بیشتری شده است؛ (16) شاید به این علت كه معمولا مسئولیت تأمین معاش خانواده بر عهده مرد است و وی فشار روانى بیشترى را متحمل مى شود؛ در نتیجه فشار و تحمیل زن بر او مشكلات را تشدید مى كند.
اعضاى خانواده براى ایجاد حالت قناعت در خود، باید به خانواده هایى كه از سطح مواهب مادی پایین ترى برخوردارند، توجه نمایند (17) و روابط خود را بیشتر با این گونه خانواده ها تنظیم كنند، نه این که همواره به بالاتر از خود نگاه كرده و خویش را گرفتار حسرت و اندوه نمایند. همچنین روحیه حرص و طمع را كه در بیشتر افراد موجود است، به جهات دیگری مانند رشد و تكامل معنوى و علمى سوق دهند. اعضاى خانواده در صورتى كه به كسب صفت قناعت موفق شوند و چشم از نگاه به زندگى مادی (18) و تجملى دیگران فرو بندند، در مرحله اول از حسرت و غم نجات مى یابند (19) و به عزت نفسى مى رسند (20) كه در عین كمبودها، احساس بى نیازی (21) كنند. این حالت، زندگى را در تلقى فرد، گواراتر (22) و لذت او را بیشتر خواهد كرد؛ چنان كه در كلمات اولیاى دین (ع) آمده است فرد راضى به درآمد و قسمت خود، از گواراترین زندگى در بین مردم برخوردار خواهد بود و اگر جز این باشد، (23) اعضای خانواده همواره در حسرت كمبودها بسر برده و زندگى در نظر آنها تلخ و دشوار مى شود.
(24)سخاوت و روحیه گشاده دستى از صفات بسیار مؤثر اعضاى خانواده، به ویژه مرد است (گردآوری : انجمن ناجی) بدترین مردها، بخل ورزاند. از آن جا كه معمولا مردان مسئولیت اقتصادى خانواده را بر عهده دارند، بخل ورزی آنها شرایط رفاهى خانواده را دشوار مى كند، به حدى كه گاه اعضای خانواده آرزوى مرگ پدر خانواده را در دل مى گذرانند. بخل در كلمات اولیاى دین (ع) در بر دارنده همه عیوب زشت دانسته شده، به گونه اى كه حتى جوان سخاوتمند و آلوده به خطا نزد خداوند از پیرمرد عابد بخل ورز محبوب تر است (گردآوری : انجمن ناجی) در تعالیم اسلام، بر توسعه و ایجاد رفاه بیشتر براى خانواده بسیار تأكید گردیده و تجلى نعمتها و مواهب مادی كه از جانب خداوند به فرد داده شده، امری مناسب و پسندیده قلمداد شده است (گردآوری : انجمن ناجی) البته تعالیم اسلام بین زن و شوهر در مورد صفت سخاوت و بخل فرق گذاشته و از زن انتظار سخاوت ندارد؛ این امر براى آن است كه زن در مخارج بیشتر دقت كند تا در اثر مصارف بى رویه و بخشش زیاد، خانواده را از لحاظ اقتصادى با مشکل روبه رو نسازد. این در حالى است كه بخل ورزى و عدم سخاوت در اموال شخصى خود زن، مانند مردان، امری نامطلوب و ضد ارزش، است (گردآوری : انجمن ناجی)
4. صبر:
از دیگر صفات اخلاقى است كه از ویژگى هاى همسر مناسب، به شمار مى رود. (25) براى مرد صبور نیز درجه خاصى در بهشت قرار داده شده است (گردآوری : انجمن ناجی) (26) صبر به قناعت مربوط مى شود، ولى به دلیل اهمیت آن در خانواده، جداگانه بررسى مى گردد. بردبارى و تحمل در برابر مشكلات خانواده، لازمه رویارویى مناسب و حل مشكل است (گردآوری : انجمن ناجی) در صورتى كه اعضاى خانواده با مشكلات عادى دچار تنش شوند، آسیب پذیرى آنها و بروز اختلافات امرى اجتناب ناپذیر است (گردآوری : انجمن ناجی) صبر از مهم ترین صفات نفسانى و بازدارنده این مشكلات است و در متون اسلامى به منزله ی اصل و ركن ایمان محسوب شده است؛ (27) زیرا فرد ناتوان از مهار خویش ممكن است در رویارویى با مشكلات نه تنها دیگران را به دشواری افكند، بلكه همه باورهاى دینى خود را نیز با تشكیك روبه رو سازد. (28) در مسائل خانواده، گاه افراد با ناكامى هایى روبه رو مى شوند، یا برآورده شدن نیازها مستلزم گذشت زمان است، در این حالات، بى تابى و عدم مهار، فرد را دچار تنش مى كند و نیاز فرد نه تنها برآورده نمى شود، بلكه فشار روانى و دشوار تلقى كردن موقعیت، افزایش مى یابد، (29) در حالى كه فرد با صبر مى تواند به موفقیت برسد، هرچند در زمانى طولانى باشد. (30)گاه رفتارهاى نامناسب دیگران، فرد را به واكنش وا مى دارد كه در این موقعیت تحمل و بردباری او در حل مشكل و پیشگیرى از اختلاف بسیار مؤثر است (گردآوری : انجمن ناجی) افزون بر این، عدم ابراز واكنش به فرد امكان مى دهد كه در هر زمان مناسب، رفتار مؤثر را بروز دهد (31) و این امر جز در سایه صبر و مهار خویشتن مقدور نیست. در غیر این صورت، ممكن است فرد با واكنش سریع و نامناسب رفتارى از خود بروز دهد كه پس از دقایقى پشیمان شود. (32)گذشته از مشكلات در روابط، زندگى انسان با كمبودهای مالى و آسیبهای بدنى و جانى همراه مى باشد كه زمینه ای براى بروز اختلافات و رفتارهای نامناسب در خانواده است (گردآوری : انجمن ناجی) در این حالات، گاه مشكلات به حدی شدید است كه اگر فرد از امور معنوى و ماوراى طبیعى نیرو نگیرد، از پاى در مى آید. قرآن در این شرایط افراد را با بشارت، به صبر دعوت نموده و اعلام مى دارد كه آنها مشمول صلوات و رحمت خداوند هستند. (33) در جایى دیگر، پاداش بردباران را بدون اندازه و حساب اعلام نموده، (34) و بالاتر از همه، خداوند را دوست دار، (35) همراه (36) و یاور (37) شكیبایان اعلام می كند. همه این آیات انگیزه های فرد را برای مهار خویش بیشتر كرده و فرد را در مشكلات شكیباتر مى سازد. در كلمات اولیای دین (ع) نیز عباراتهایى دیده مى شود كه براى ایجاد حالت شكیبایى در مشكلات شدید، بسیار مؤثر است: «اگر شكیبا باشى، هر مصیبتى را نزد خدا پاداشى است (گردآوری : انجمن ناجی)»؛ (38) «شکیبایى، به مقدار گرفتارى مى رسد»؛ (39) «هركس در برابر مصیبت صبر كند و آن را با تسلى خوبى رد كند، خداوند برای او سیصد درجه معنوى و والا قرار مى دهد.» (40) آخرین نكته در مورد بردبارى، لزوم توصیه اعضاى خانواده به یكدیگر در مورد صبر است (41) كه این امر در شكیبایى بیشتر خود فرد تأثیر دارد و به تقویت انگیزه دیگران در جهت بردبارى بیشتر نیز كمك مى كند.
5. سخاوت:
سخاوت و روحیه گشاده دستى از صفات بسیار مؤثر اعضاى خانواده، به ویژه مرد است (گردآوری : انجمن ناجی) (42) بدترین مردها، بخل ورزاند. (43)از آن جا كه معمولا مردان مسئولیت اقتصادى خانواده را بر عهده دارند، بخل ورزی آنها شرایط رفاهى خانواده را دشوار مى كند، به حدى كه گاه اعضای خانواده آرزوى مرگ پدر خانواده را در دل مى گذرانند. (44) بخل در كلمات اولیاى دین (ع) در بر دارنده همه عیوب زشت (45) دانسته شده، به گونه اى كه حتى جوان سخاوتمند و آلوده به خطا نزد خداوند از پیرمرد عابد بخل ورز محبوب تر است (گردآوری : انجمن ناجی) (46) در تعالیم اسلام، بر توسعه و ایجاد رفاه بیشتر براى خانواده بسیار تأكید گردیده و تجلى نعمتها و مواهب مادی كه از جانب خداوند به فرد داده شده، امری مناسب و پسندیده قلمداد شده است (گردآوری : انجمن ناجی) (47) البته تعالیم اسلام بین زن و شوهر در مورد صفت سخاوت و بخل فرق گذاشته و از زن انتظار سخاوت ندارد؛ (48) این امر براى آن است كه زن در مخارج بیشتر دقت كند تا در اثر مصارف بى رویه و بخشش زیاد، خانواده را از لحاظ اقتصادى با مشکل روبه رو نسازد. این در حالى است كه بخل ورزى و عدم سخاوت در اموال شخصى خود زن، مانند مردان، امری نامطلوب و ضد ارزش، است (گردآوری : انجمن ناجی) 1. آدم سازی در خانواده، ص 78. 2.«قال رجل للنبی (ص): اکذب اهلی؟ قال: لا خیر فی الکذب» مجلسی، بحارالانوار، ج 69، ص 254. 3.«انما یفتری الکذب الذین لا یومنون» نحل، 105 و «یجبل المؤمن علی کل طبیعة الا الخیانة و الکذب» مجلسی، بحارالانوار، ج 75، ص 172. 4.«یکسب الصادق بصدقه ثلاثا: حسن الثقة به، المحبة له والمهابة عنه» آمدی،غرر الحکم و درر الکلم، ح 11038. 5. ستیر، آدم سازی در خانواده، ص 92 و 97. 6.«ضع امرک اخیک علی احسنه حتی یأتیک ما یقلبک» کلینی، کافی، ج 2، ص 269. 7.«اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم» حجرات، 12. 8. کلینی، کافی، ج 2، ص 265 و 266. 9. دیماتئو، روان شناسی سلامت، ج 2، ص 582 - 584. 10.«اکبر الکبائر سوء الظن بالله» متقی هندی، کنزالعمال، ح 5849. 11. مجلسی، بحارالانوار، ج 70، ص 336 و 385. 12. همان؛ کلینی، کافی، ج 2، ص 72. 13. از جمله، امیرمؤمنان علی (ع) در تفسیر آیه «فلنحیینه حیوة طیبة» سوره نحل، آیه 97، فرمود: منظور از زندگی پاک، همان زندگی همراه با قناعت است (گردآوری : انجمن ناجی) نهج البلاغه، حکمت 229. 14. کلینی، کافی، ج 2، ص 139. 15.«من قنع بالمقسوم استراح من الهم و الکد و التعب» نوری، مستدرک الوسائل، ج 15، ص 224. 16. حرعاملی، وسائل الشیعة، ج 14، ص 18. 17. کلینی، کافی، ج 8، ص 244. 18.«ولاتمدن عینیک الی ما متعنا به أزوجا منهم زهرة الحیوة الدنیا» طاها، 131. 19. آمدی، غررالحکم و دررالحکم، ص 941. 20. نهج البلاغه، نامه 30؛ آمدی، «القناعة تودی الی العز» غرر الحکم و درر الکلم، ص 391. 21.«... مع قناعة تملا القلوب و العیون غنی» نهج البلاغه، خطبه 192. 22. «جمال العیش القناعة» و «اطیب العیش، القناعة» آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ص 391. 23.«ان اهنا الناس عیشا من کان بما قسم الله له راضیا» همان، ص 393. 24.«خمس من لم تکن فیه لم یتهنأ بالعیش... القناعة...» مجلسی، بحارالانوار، ج 66، ص 390. 25. حرعاملی، وسائل الشیعة، ج 14، ص 124؛ «ثلاثة لاتمسهم النار المرأة المطیعة لزوجها... المرأة الصابرة علی عسر زوجها و البار لوالدیه» شفیعی مازندرانی، سید محمد، راز خوشبختی، ص 101، مشابه همین حدیث در کنز العمال، متقی هندی، ح 433347، آمده است (گردآوری : انجمن ناجی) 26.«انه فی الجنة درجة لا یبلغها الا امام عادل او ذو رحم وصول او ذو عیال صبور» مجلسی، بحارالانوار، ج 101، ص 70. 27. «فان الصبر من الیمان کالرأس من الجسد...»نهج البلاغه، حکمت 82. 28.«فانه لا دین لمن لا صبر له» مجلسی، بحارالانوار، ج 48، ص 92. 29.«من صبر خفت محنته، هانت مصیبته» و «اذا صبرت للمحنة فللت تحدها» مصطفی، درایتی، معجم الفاظ غرر الحکم، ص 577، و«فاصبر مغموما او مت متاسفا» نهج البلاغه، خطبه 217، و «ان للنکبات غایات لابد ان ینتهی الیها... فان اعمال الحیلة فیها عند اقبالها زائد فی مکروهها» مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص 95. 30. «لا یعدم الصبور الظفر و ان طال به الزمان» نهج البلاغه، حکمت 153 و «استشعروا الصبر فانه ادعی الی النصر» همان، خطبه 26. 31. مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 79. 32. «من صبر صبر الابرار و الا سلا سلو الاغمار» نهج البلاغه، حکمت 413. 33. بقره، 155. 34. زمر، 10. 35. آل عمران، 146. 36. بقره 153 و 249؛ انفال 46 و 66. 37. آل عمران، 125. 38. نهج البلاغه، حکمت 292. 39. همان، حکمت 144. 40. کلینی، کافی، ج 2، ص 91. 41.«وتواصوا بالصبر»، عصر، 3. 42. حرعاملی، وسائل الشیعة، ج 14، ص 18. 43.«شر رجالکم... البخیل» همان. 44.«ینبغی للرجل ان یوسع علی عیاله لئلا یتمنوا موته» همان،ج 15، ص 249. 45.«البخل جامع مساوی العیوب» نهج البلاغه، حکمت 378. 46.«شاب سخی مرهق فی الذنوب احب الی الله من شیخ عابد بخیل» حرعاملی، وسائل الشیعة، ج 1، ص 253. 47. کلینی، فروع کافی، ج 6، ص 447. 48. نهج البلاغه، حکمت 234.